XL.
ANG CATUWIRA'T ANG LACAS.
Niyao'y may icasampong oras na ng̃ gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog at nagnining sa madilim na lang̃it ang ilang globong papel, na ipinaitaas sa pamamag-itan ng̃ asó at ng̃ hang̃ing pinainit. Ang ilang mg̃a globong pinamutihan ng̃ mg̃a bomba't coetes ay nang̃asunog at isinasapang̃anib ang lahat ng̃ bahay; dahil dito'y may nakikita pang mg̃a tao sa mg̃a palupo, na may mg̃a dalang isáng mahabang cawayang sa dulo'y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig. Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag ng̃ impapawid, at ang cahalimbawa nila'y mg̃a fantasmang mula sa alang-alang na nanaog upang manood ng̃ mg̃a casayahan ng̃ mg̃a tao. Sinusuhan din naman ang maraming mg̃a "rueda", mg̃a "castillo", mg̃a toro ó mg̃a calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa'y linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon ng̃ mg̃a taga San Diego.
Ng̃ayo'y tumutung̃o ang caramihang mg̃a tao sa dacong plaza ng̃ bayan, upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y may nakikitang mg̃a ilaw ng̃ Bengala (luces de Bengala), na siyang lumiliwanag ng̃ catacataca sa masasayang mg̃a pulutong; gumagamit ang mg̃a bata ng̃ mg̃a sigsig sa paghahanap ng̃ mg̃a bombang hindi pumutoc, at iba pang mg̃a labí na mangyayari pang gamitin, datapuwa't tumugtog ang música ng̃ isang palatandaan, at ng̃ magcagayo'y linisan ng̃ lahat ang capatagang iyon.
Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong mg̃a ilaw ang nacaliliguid sa mg̃a haligui, nacabitin sa bubung̃an, at nasasabog sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isáng alguacil ang siyáng nag-aalaga ng̃ mg̃a ilaw na iyón, at pagca napaparoon at ng̃ mapagbuti ang mg̃a ilaw na cucutapcutap, siya'y pinagsusutsutanan at sinisigawan ng̃ madla;—¡Nariyan na, nariyan na siyá!
Sa haráp ng̃ escenario (palabasan) ay pinagtotonotono ng̃ orquesta ang canilang mg̃a instrumento, ipinariring̃ig ang mg̃a pang̃unahin ng̃ mg̃a tugtuguin; sa licuran ng̃ orquesta'y naroroon ang lugar na sinasabi ng̃ corresponsal sa canyáng sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang mg̃a castila at ang mg̃a mayayamang dayo'y nang̃agsisiupo na sa nahahanay na mg̃a silla. Ang bayan, ang mg̃a taong walang catungculan at walang mg̃a dang̃al na caloob ng̃ pamahalaa'y siyang nacalalaganap sa nang̃atitirang lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang mg̃a iba, na ang caraniwa'y hindi ng̃ upuan cung di ng̃ bigyang cagamutan ang pagca pandac: pinanggagaling̃an ang ganitóng gawâ ng̃ maiing̃ay na mg̃a pagtutol ng̃ mg̃a walang bangco; pagcacagayo'y nang̃agsisipanaog agad-agad ang mg̃a nacatayo sa bangco; ng̃uni't hindi nalalao't sila'y muling pumapanhic, na parang walang ano mang nangyari.
Mg̃a pagpaparoo't parito, mg̃a sigawan, mg̃a ing̃ayan sa pagtataca, mg̃a halakhacan, isáng huli na sa panahóng "buscapié", isang "reventador" ang siyang nang̃agdáragdag ng̃ caing̃ayan. Sa daco rito'y may nababaling paa ng̃ isáng bangco at nang̃ahuhulog sa lupa, sa guitna ng̃ tawanan ng̃ caramihan, ang mg̃a taong nanggaling sa malayo at ng̃ macapanood ay ng̃ayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y nang̃ag-aaway sa pagpapang̃agaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y may nariring̃ig na isáng calampagan ng̃ nababasag na mg̃a copa at mg̃a botella: yao'y si Andeng na may daláng mg̃a alac at mg̃a pangpatid uhaw; maing̃at na tang̃an ng̃ dalawang camay ang malapad na bandeja, ng̃uni't canyang nacasalubong ang sa canya'y nang̃ing̃ibig, na nag-acalang magsamantala ng̃ gayong calagayan ...
Nang̃ung̃ulo sa pamamanihala at cahusayan ng̃ panoorin ang teniente mayor na si don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio:
—¿Ano caya ang mabuti cong gawin?—ang sabi niyá;—hindi tinanggap ng̃ Alcalde ang pagbibitíw co ng̃ catungculan;—"¿inaacala po ba ninyóng salá't cayó sa lacás sa pagganap ng̃ inyóng mg̃a catungculan?"—ang itinanóng sa akin.
—At ¿ano ang inyong isinagot?
—¡Guinoong Alcalde!—ang aking isinagot;—ang mg̃a lacas ng̃ isang teniente mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang catulad ng̃ mg̃a lacas ng̃ lahat ng̃ mg̃a pinuno: nanggagaling ang mg̃a lacas na iyan sa mg̃a matataas na pinunò. Tinatanggap ng̃ cahi't hari man ang canyang mg̃a lacas sa bayan at tinatanggap naman ng̃ bayan sa Dios ang canyang lacas. ¡Itong bagay na ito pa naman ang wala sa akin, guinoong Alcalde!—Datapuwa't hindi aco pinakingan ng̃ Alcalde, at sinabi sa aking pag-uusapan na raw namin ang mg̃a bagay na ito pagca tapos ng̃ mg̃a fiesta.
—¡Cung gayo'y tulung̃an nawa cayo ng̃ Dios!—ang sinabi ng̃ matanda, at nag-acalang umalis.
—¿Aayaw po ba cayong manood ng̃ palabas?
—¡Salamat! hindi co kinacailang̃an ang sino man sa pananaguinip at sa paggawa ng̃ mg̃a caululan, sucat na acong mag-isa,—ang isinagot ng̃ filósofong calakip ang isang tawang palibac;—datapuwa't ng̃ayo'y naalaala co, ¿hindi ba tinatawag ang inyong paglilining ng̃ caugalia't hilig ng̃ ating bayan? Payapa, ng̃uni't malulugdin sa mg̃a panooring nauucol sa mg̃a pagbabaca at sa mg̃a labanang sumasabog ang dugò, ibig ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa mg̃a emperador, sa mg̃a hari at sa mg̃a príncipe; hindi mapagpitagan sa religión, ng̃uni't iniwawaldas ang pamumuhay sa mg̃a walang cabuluhang pag paparang̃alan sa mg̃a fiesta; ang mg̃a babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas, ng̃uni't nang̃ahahaling pagca nacacakita ng̃ isang princesang nagpapa-ikit ng̃ sibat ... ¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa....
Pinutol ang canilang salitaan ng̃ pagdating ni María Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang isa pang franciscano't ilang mg̃a castila. Casama rin naman ng̃ cura ang ilang mg̃a mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa mg̃a fraile.
—¡Bigyang pala nawà sila ng̃ Dios naman sa cabilang buhay!—anang matandang Tasio, samantalang lumalayo.
Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta ng̃ "Crispino e la comare". May mg̃a mata at may pakinig ang lahat ng̃ na sa escenario, liban lamang sa isá: si párì Salvi. Tila mandin walang sinadyâ ng̃ nagbibigay paroon cung di bantayan si María Clara, na ang tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa canyang cagandahan ng̃ isang anyong cahimahimalá sa ningning at cahalagahan, na ano pa't napagwawaring tunay ng̃ ang may catuwirang siya'y panoorin ng̃ boong pagliyag. Ng̃uni't hindi nang̃agsasaysay ng̃ pagliyag ang mg̃a mata ng̃ franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan ng̃ canyang mg̃a paning̃in; nababasa sa mg̃a titig na iyon ang isang bagay na cahapisang may malaking pagng̃ing̃itng̃it: ¡gayon marahil ang mg̃a mata ni Caín sa panonood, buhat sa malayo, ng̃ Paraiso, ng̃ mg̃a caligayahan, doo'y ipinakilala sa canya ng̃ canyang ina!
Nagtátapos na ang "acto" (bahagui) ng̃ pumasoc si Ibarra; pinanggaling̃an ang pagdating niya roon ng̃ isang bulungbulung̃an: siya at ang cura ang siyang pinagtining̃an ng̃ pagpansin ng̃ lahat.
Datapuwa't parang hindi nahiwatigan ng̃ binata ang bagay na iyon, sa pagca't bumati siya ng̃ walang kimì cay María Clara at sa canyang mg̃a caibigang babae, at naupo sa tabi ng̃ canyang casintahan. Si Sinang ang tang̃ing nagsalitâ:
—¿Pinanood mo ba ang volcan?—ang initanong.
—¿Hindi caibigan? ako'y napilitang aking samahan ang Capitan General.
—Cung gayo'y ¡sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang mg̃a naguing buhay ng̃ mg̃a napacasama; ¿nakita mo na? tacutin cami at ng̃ huwag caming macapagsaya, ¿nakita mo na?
Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang pinakipagtalunan ng̃ masilacbo. Mainit ang pananalita ng̃ cura, mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo.
—Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni don Filipo;—si guinoong Ibarra'y isa sa mg̃a lalong malalaki ang ambag, at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo ng̃ capayapaan.
—¿Ng̃uni't hindi ba panggugulo ng̃ capayapaan ang magbigay casalanan sa mabubuting mg̃a cristiano? ¡Iya'y isang pagpapabayang macapasoc ang isang lobo sa cawan ng̃ mg̃a mababait na tupa. ¡Sasagot ca sa bagay na ito sa harap ng̃ Dios at sa harap ng̃ mg̃a matataas na puno!
Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat ng̃ mg̃a gawang bucal sa aking sariling calooban,—ang isinagot ni don Filipo na yumucod ng̃ caunti;—datapuwa't hindi binibigyang pahintulot aco ng̃ aking maliit na capangyarihang makialam sa mg̃a bagay na nauucol sa religión. Ang mg̃a nag-iibig mang̃ilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man.
—¡Ng̃uni't isáng pagbibigay puang sa pang̃anib, at cung sino ang umiibig sa pang̃anib ay sa pang̃anib namamatay!
—Wala acóng nakikitang anó mang pang̃anib, padre: ang guinoong Alcalde at ang Capitan General, na aking mg̃a punong matataas, capuwa nakipag-usap sa canyá sa boong hapong itó, at hindi ng̃a acó ang sa canila'y magpapakilalang masama ang canilang guinawa.
—Cung hindi mo siyá palalayasin dito'y cami aalis.
—Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco macapagpapalayas dito sa canino man.
Nagsisi ang cura sa sinabi, ng̃uni't wala ng̃ magawa. Humudyát sa canyáng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis. Guinagád silá ng̃ mg̃a taong caniláng cacampí, baga man inirápan muna nila ng̃ boong pagtataním si Ibarra.
Napuspos ang ugong ng̃ mg̃a bulungbulung̃an at salisalitaan: ng̃ magcagayo'y nang̃agsilapit at nang̃agsibati sa binatang si Ibarra ang ilang mg̃a tao, at sinabi sa canyá:
—¡Sumasainyo cami; huag po ninyóng pansinin ang mg̃a iyán!
—¿Sinong mg̃a "iyan"?—ang itinanong na nagtátaca.
—¡Iyang mg̃a nagsialis at ng̃ mapang̃ilagan ang macapanayam po ninyo!
—¿At ng̃ mapang̃ilagan ang aking pakikipanayam? ¿ang aking pakikipanayam?
—¡Opo! ¡anila'y excomulgado raw po cayó!
—Sa pagtatacá ni Ibarra'y hindi naalaman cung anó ang sasabihin, at luming̃ap sa canyáng paliguid. Canyáng nakita si María Clara na tinatacpan ang mukha ng̃ canyáng abanico.
—Ng̃uni't ¿ito baga'y dapat cayang mangyari?—ang sa cawacasa'y bigláng sinabi ng̃ malacás;—¿casalucuyan bang na sa unang panahón tayo ng̃ cadilimán? Sa macatuwid baga'y....
At lumapit sa mg̃a dalaga, at binago ang anyo ng̃ pananalitâ.
—Pagpaumanhinan ninyó acó,—anyá,—nacalilimot acóng mayroon paláng sa aki'y naghihintay na aking catipán; magbabalic acó at ng̃ cayo'y aking masamahan.
—¡Huwag cang umalís!—ang sa canya'y sinabi ni Sinang;—sasayaw si Yeyeng sa "La Calandria"; ¡totoong calugodlugod sumayaw!
—Hindi maaari, caibigan co, datapuwa't aco'y bábalic.
Lalong lumala ang mg̃a bulungbulung̃an.
Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da usté su permiso?" ("¿Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?") at sinasagot siya ni Carvajal ng̃ "Pase usté adelante" ("Tumuloy po cayo") at iba pa, nang̃agsilapit ang dalawang sundalo ng̃ guardia civil cay don Filipo at hinihing̃ing ihinto ang pagpapalabas.
—¿At bakit?—ang tanong ni don Filipo na nagtataca.
—Sa pagca't nagsuntucan ang alférez at ang guinoong babae ay hindi sila macatulog.
—Sabihin po ninyo sa alférez, na binigyan cami ng̃ capahintulutan ng̃ Alcalde Mayor, at "wala sino man" sa bayang may capangyarihan sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man, na siyang tang̃i cong mataas na puno.
—¡Talastasin ninyong kinakailang̃ang itiguil ang palabas!—ang inulit ng̃ mg̃a sundalo.
Tinalicdan sila ni don Filipo. Nang̃agsialis ang mg̃a guardia.
Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at ng̃ huwag magulo ang catahimican.
Ng̃ matapos na ang bahaguing iyon ng̃ zarzuela na totoong pinagpurihanan, lumabas naman ang Príncipe Villardo, at hinahamon ng̃ away ang lahat ng̃ mg̃a morong pumipiit sa canyang amá; pinagbabalaan sila ng̃ bayaning puputlan silang lahat ng̃ úlo, at ang mg̃a ulong ito'y ipadadala sa buwan. Sa cagaling̃ang palad ng̃ mg̃a moro, na nang̃agsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan ng̃ "himno de Riego", ay siyang pagcacaroon ng̃ isang gulo. Biglang nagsihinto ng̃ pagtugtog ang mg̃a bumubuo ng̃ orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos maipaghaguisan ang canilang mg̃a instrumento. Ang matapang na si Villardo, na hindi inaacalang mang̃agsisirating ang mg̃a taong iyong, canyang ipinalagay na cacampi ng̃ mg̃a moro, inihaguis naman ang canyang espada at escudo at saca bumigay ng̃ tacbo; nang makita ng̃ mg̃a morong tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila nag-alinlang̃ang siya'y canilang gagarin: may nariring̃ig na mg̃a sigawan, mg̃a daing, tung̃ayawan, mg̃a salitang capusung̃an, nagtatacbuhan ang mg̃a tao, nang̃amatay ang mg̃a ilaw, ipinaghahaguisan sa impapawid ang mg̃a vaso ng̃ ilaw, at iba pa.—¡Mg̃a tulisan! ¡Mg̃a tulisan!—ang sigaw ng̃ mg̃a iba.—¡Sunog! ¡sunog! ¡mg̃a magnanacaw!—ang sigawan naman ng̃ mg̃a iba; nang̃agsisitang̃is ang mg̃a babae't ang mg̃a musmos, gumugulong sa lupa ang mg̃a banco at ang mg̃a nanonood, sa guitna ng̃ ligalig, pagcacaing̃ay at caguluhan.
¿Ano ang nangyari?
Ilinagad ng̃ dalawang guardia civil na may tang̃ang pamalo ang mg̃a músico at ng̃ pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man nagsisilaban, ng̃ teniente mayor, na casama ang caniyang mg̃a cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang mg̃a lumang sable.
—¡Inyong ihatid sila sa tribunal!—ang sigaw ni don Filipo,—cayó ang bahala pagca sila'y nacawala!
Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si María Clara. Nang̃agsicapit sa canya ang natatacot na mg̃a dalagang pawang nang̃ang̃atal at nang̃amumutla; dinarasal ni tía Isabel ang mg̃a letanía sa wicang latin.
Ng̃ pagbalicang loob ng̃ caunti ang mg̃a tao sa pagcagulat, at ng̃ canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat ng̃ mg̃a dibdib. Umulan ang mg̃a bato sa pulutong ng̃ mg̃a cuadrillerong naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin ang cuartel at iihaw roon si doña Consolacióng casama ang alférez.
—¡Sa ganyan lamang sila pinakikinabang̃an!—ang sigaw ng̃ isang babaeng naglililis ng̃ canyang mangas at iniunat ang canyang mg̃a bisig;—panggugulo ng̃ bayan! ¡Wala silang nalalamang pag-usiguin cung di ang mababait na mg̃a tao! ¡Nariyan ang mg̃a tulisan at ang mg̃a magsusugal! ¡Sunuguin natin ang cuartel!
Hinihipò ng̃ isa ang canyang bisig at humihing̃ ng̃ confesión; cahabaghabag na mg̃a taghoy ang lumalabas sa ilalim ng̃ mg̃a bangcong nang̃atumba: yao'y isang caawaawang músico. Punongpuno ang escenario ng̃ mg̃a artista at ng̃ mg̃a taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot ng̃ Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan ng̃ wicang tinda cay Ratia, na nacasuot maestro ng̃ escuela; si Yeyeng na nacabalot ng̃ malaking panyong sutla na na sa tabi ng̃ príncipe Villardo; pinagpipilitan ni Balbino't ng̃ mg̃a morong aliwin ang mg̃a músicong may mg̃a nasactan at hindi. Nagpapacabicabila ang ilang mg̃a castila at pinagsasabihan ang bawa't canilang nasasalubong.
Datapuwa't may nagcacabilog ng̃ isang pulutong. Napag-unawa ni don Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.
—¡Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!—ang isinisigaw ni don Filipo;—¡hihing̃i tayo bucas ng̃ carapatang tumbas sa caguluhang canilang guinawa, bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran; nananagot aco sa inyong bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran!
—¡Hindi!—ang isinasagot ng̃ ilan; ¡gayon din ang guinawa sa Calambà (ng̃ 1879), gayon din ang ipinang̃aco, datapuwa't walang ano mang guinawa ang Alcalde! ¡Ibig naming gumawa ng̃ pagca justicia sa aming camay! ¡Tayo na sa cuartel!
Nawalang cabuluhan ang mg̃a pakikiusap ng̃ teniente mayor; nagpapatuloy ang pulutong sa canilang panucala. Luming̃ap si don Filipo sa canyáng paliguid at humahanap ng̃ sa canya'y tumulong ay canyáng nakita si Ibarra.
—Guinoong Ibarra, ¡para na ninyóng awa! ¡Sila'y inyóng sansalain, samanatalang humaharap acó ng̃ mg̃a cuadrillero!
—Anó ang aking magagawa?—ang itinanong ng̃ binata, na natitigagal, datapuwa't malayo na ang teniente mayor.
Si Ibarra naman ang nagling̃ap-ling̃ap sa canyáng paliguid, at naghahanap siya ng̃ hindi nalalaman cung sino. Sa cagaling̃ang palad ay anaki'y canyáng nasuliapan si Elías, na walang bahalang pinanonood ang gayóng kilusan. Tinacbó siya ni Ibarra, hinawacan siyá sa bisig at sinabi sa canya sa wikang castila:
—¡Alang-alang sa Dios! ¡gumawa po cayó ng̃ bahagya, sacali't may magagawa; wala po acong magawang anó man!
Tila mandin siya'y nawatasan ng̃ piloto, sapagca't nawala siya't sinuot ang mg̃a bumubuo ng̃ pulutong.
Naring̃ig ang masilacbóng pagmamatuwiran, mabilís na tutulán; pagcatapos ay untiunting nagpasimula ng̃ paghihiwahiwalay ng̃ mg̃a magcacapulutóng, at naalis sa bawa't isá ang anyóng may gagawing caguluhan.
At panahón na ng̃a, sa pagca't lumalabas na ang mg̃a sundalong may dalang mg̃a sandata at nacalagay sa dulo ng̃ fusil ang bayoneta.
¿Samantala'y ano ang guinagawa ng̃ cura?
Hindi pa nahihiga si párì Salví. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa mg̃a "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hining̃a. Cung hindi sana napacadilim ang liwanag ng̃ canyang ilaw, marahil napagmasdang napupuno ng̃ mg̃a luha ang canyang mg̃a mata. Gayon ang caniyang naguing anyo sa isang horas halos.
Pinucaw siya sa ganitong calagayan ng̃ pagcacagulo sa plaza. Sinundan ng̃ canyang mg̃a matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo't parito ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tinig nila'y dumarating sa canyang hagawhaw na lamang.—Isa sa mg̃a alilang dumating ang sa canya'y nagbigay alam ng̃ nangyayari.
Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna ng̃ mg̃a caing̃ayan at caguluhan, sinasamantala ng̃ mg̃a may mahahalay na budhi ang pagcagulat at cahinaan ng̃ loob ng̃ mg̃a babae; nang̃asisisiticas at nang̃agliligtas sa sarili, sino ma'y walang nacacaalaala sa cang̃ino man, hindi nariring̃ig ang sigaw, hinihimatay ang mg̃a babae, nang̃agcacasaguian, nang̃asusung̃aba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot ay hindi pinakikinggan ang hibik ng̃ capurihang nalulugso, at sa calaguitnaan ng̃ gabi ... ¡at pagca nagcacaibigan! Tila mandin nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si María Clarang hindi nacamamalay-tao, at sila'y nang̃awala sa cadiliman.
Lumulucsong nanaog sa mg̃a hagdanan, walang sombrero, walang bastón at parang sira ang isip na tinung̃o ang plaza.
Nasumpung̃an niya roon ang mg̃a castilang pinagwiwicaan ang mg̃a sundalo, canyang tiningnan ang mg̃a upuang kinalalagyan ni María Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.
—¡Padre Cura! ¡padre Cura!—ang sigawan sa canya ng̃ mg̃a castila; ng̃uni't hindi niya pinansin sila. Doo'y nacahing̃a siya: nakita niya sa manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing anino, ang puspos ng̃ biyaya at calugodlugod na pang̃ang̃atawan ni María Clara, at ang sa canyang tía na may dalang mg̃a taza at mg̃a copa.
—¡Magaling na lamang!—ang canyang ibinulong,—tila mandin walang nangyari cung di ang pagcacasakit lamang.
Sinarhan ni tía Isabel, pagcatapos ang mg̃a capis ng̃ bintana, at hindi na napakita ang caibig-ibig na anino.
Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang caramihan. Nalaladlad sa harap ng̃ canyang mg̃a mata ang cagandagandahang pang̃ang̃atawan ng̃ isang dalaga, na tumutulog at humihing̃a ng̃ catamistamisan; naliliman ang bubong ng̃ mg̃a mata ng̃ mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa mg̃a pilicmata ng̃ mg̃a Virgen ni Rafael; ng̃uming̃iti ang maliit na bibig; nalalarawan sa boo ng̃ pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas, ang pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyo'y isang lubhang matimyas na panaguinip sa guitna ng̃ maputing damit ng̃ canyang higaan, wang̃is sa isang ulo ng̃ querubín sa guitna ng̃ mg̃a alapaap.
Nagpatuloy ng̃ pagcakita ang panimdim ni pari Salví ng̃ iba't iba pang mg̃a bagay ...; ¿ng̃uni't sino ang macapaglilipat sa papel ng̃ lahat ng̃ mapapanimdim ng̃ isang nag-aalab na budhi?
Marahil ay ang Corresponsal ng̃ periódico, na winacasan ang pagsaysáy ng̃ fiesta at ng̃ lahat ng̃ mg̃a nangyari sa ganitong paraan:
"Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap na pamamag-itan ng̃ totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo Salví, na hindi kinatacutan ang lahat ng̃ pang̃anib, sa guitna ng̃ bayang iyóng nagng̃ing̃itng̃it ng̃ galit, sa guitna ng̃ caramihang wala ng̃ pinagpipitaganan; waláng bastón, walang sombero'y pinayapa niyá ang mg̃a galit ng̃ caramihan, na waláng ibang guinamit liban na lamang sa canyáng mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang cailan ma'y hindi nagcuculang sa sacerdote ng̃ isang Religión ng̃ Capayapaan. Linisan ng̃ banal na religioso ang mg̃a catamisan ng̃ pagcahimbing, na tinatamasa ng̃ lahat ng̃ magandang diwa na gaya ng̃ canyang taglay, upáng mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa canyáng mg̃a oveja. Hindi ng̃a marahil calilimutan ng̃ mg̃a mamamayan sa San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niyá at magpacailan ma'y kikilanlin sa canyang utang na loob!"
XLI.
DALAWANG PANAUHIN.
Dahil sa calagayan ng̃ calooban ni Ibarra'y hindi siya mangyaring macatulog, caya ng̃a't ng̃ upang libang̃in ang canyáng isip at ilayo ang mg̃a malulungcot na panimdim na lalong lumalaki ng̃ di cawasa cung gabí, nagtrabajo siyá, sa napag-iisang canyang "gabinete". Inabot siya ng̃ araw sa mg̃a paghahalohalo at pagbabagaybagay, na doo'y canyáng inilulubog ang capucaputol na mg̃a cawayan at mg̃a iba pa, na ipinapasoc pagcatapos sa mg̃a frascong may mg̃a número at natatacpan ng̃ lacre.
Ipinagbigay alam ng̃ isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating ng̃ isang taong bukid.
—¡Papasukin mo!—ang canyáng sinabi, na hindi man lamang luming̃on.
Pumasoc si Elías, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic.
—¡Ah! ¿cayo po ba?—ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, ng̃ siya'y canyang makita;—ipagpaumanhin po ninyó ang aking pagca pahintay sa inyó, hindi co napansin ang inyóng pagdating: may guinagawa acong isang mahalagang pagtikim....
—¡Ayaw co pong cayo'y abalahin!—ang isinagot ng̃ binatang piloto; ang unang ipinarito co'y upang sa inyo'y itanong cung cayo'y may ipagbibiling ano man sa lalawigang Batang̃ang aking patutung̃uhan ng̃ayon din, at ang icalawa'y upang sabihin co po sa inyo ang isang masamang balita....
Tinanong ni Ibarra ng̃ mata ang piloto.
—May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,—ang idinugtong ni Elias ng̃ sabing mahinahon,—datapuwa't hindi malubha.
—¡Iyang na ng̃a ang aking ipinang̃ang̃anib!—ang sinabi ng̃ marahan,—¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakít?
—¡Lagnat po! Ng̃ayon, cung wala cayong ipag-uutos....
—Salamat, caibigan co; hinahang̃ad cong cayo'y magcaroon ng̃ maluwalhating paglalacbay ...; datapuwa't bago cayo umalis, itulot po ninyo sa aking sa inyo'y macapagtanong ng̃ isa; cung sacali't lihís sa tapat na pag-iing̃at ng̃ lihim ay huwag cayong sumagot.
Yumucod si Elias.
—¿Paano ang inyong guinawa't inyong nasansala ang panucalang gulo cagabi?—ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.
—¡Magaang na magaang!—ang isinagot ni Elias ng̃ boong cahinhinan;—ang namamatnugot ng̃ gayong kilusa'y magcapatid na nang̃ulila sa ama na pinatay ng̃ guardia civil sa capapalo; nagcapalad aco isang araw na mailigtas co sila sa mg̃a camay rin ng̃ mg̃a iyong umamis sa buhay ng̃ canilang magulang, at dahil dito'y capuwa cumikilala sa akin ng̃ utang na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap cagabi, at sila naman ang sumaway na sa mg̃a iba.
—¿At ang magcapatid na iyan ang canilang ama'y pinatay sa capapalo?...
—Ang cahahanggana'y cawang̃is din ng̃ ama,—ang isinagot ni Elias ng̃ marahang tinig;—pagca minsang tinatacan na ng̃ casacunaan ng̃ canyang tanda ang isang mag-anac, kinacailang̃ang mamatay ng̃a ang lahat ng̃ bumubuo ng̃ mag-anac na iyan; pagca tinatamaan ng̃ lintic ang isang cahoy ay naguiguing alaboc na lahat.
At sa pagca't namasdan ni Elias na si Ibarra'y hindi umiimic, siya'y nagpaalam.
Ng̃ nag-iisa na siya'y nawala ang anyong panatag ang loob na canyang naipakita sa harap ng̃ piloto, at nang̃ibabaw sa mukha ang sákit ng̃ canyang loob.
—¡At aco! ¡acó ang nagpahirap ng̃ di ano lamang sa babaeng iyan!—ang ibinulong.
Dalidaling nagbihis at nanaog sa hagdanan.
Bumati sa canyá ng̃ boong capacumbabaan ang isáng maliit na lalaking nacasuut ng̃ lucsa at may isáng malaking pilat sa caliwang pisng̃i, at pinahinto siyá sa paglacad.
—¿Ano ba ang ibig ninyó?—ang tanong ni Ibarra.
—Guinoo, Lucas ang aking pang̃alan, acó ang capatid ng̃ namatay cahapon.
—¡Ah! ¡Inihahandog co sa inyó ang pakikisama sa inyóng pighati!... at anó pa?
—Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyóng ibabayad sa mag-anac na nang̃ulila sa aking capatid.
—¿Ibabayad?—ang inulit ng̃ binata, na di napiguil ang sama ng̃ canyang loob;—pag-uusapan na natin itó. Bumalic po cayó ng̃ayon hapon, sa pagca't nagmamadali acó ng̃ayón.
—¡Sabihin po lamang ninyó cung gaano ang ibig ninyóng ibayad!—ang pinipilit itanong ni Lucas.
—¡Sinabi co na sa inyóng mag-uusap na tayo sa ibang araw, ng̃ayo'y wala acong panahon!—ani Ibarrang naiinip.
—¿Wala po cayong panahón ng̃ayón, guinoo?—ang tanóng ng̃ boong saclap ni Lúcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;—¿wala cayong panahon sa pakikialam sa mg̃a patay?
—¡Pumarito na cayó ng̃ayong hapon, cung ibig ninyóng magbigay-loob!—ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;—ng̃ayo'y dadalawin co ang isáng taong may sakít.
—¡Ah! ¿at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang mg̃a patay? ¿Acala ba ninyo't cami'y mg̃a ducha'y?...
—Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita.
—¡Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!—ang sinabi ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni Lucas ng̃ titig na may calakip na ng̃iting puspos ng̃ pagtatanim ng̃ galit.
—¡Napagkikilalang icaw ang apo ng̃ nagbilad sa arao sa aking ama!—ang ibinulong;—¡taglay mo pa ang gayon ding dugo!
At nagbago ng̃ anyo ng̃ pananalita, at idinugtong:
—¡Datapuwa, cung magbayad ca ng̃ magaling ... tayo'y magcatoto!
XLII.
ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAÑA.
Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa ng̃ mg̃a mamamayan, cawang̃is din ng̃ lahat ng̃ taóng nagdaan, na lalo ng̃ dukha ang cabán, na sila'y nang̃agcapagod, nang̃agpawis at totoong nang̃agpuyat na hindi sila nang̃acapagsayá, hindi sila nang̃agcamit ng̃ bagong mg̃a caibigan, sa isang salita, mahal na totoo ang canilang pagcabili sa mg̃a caguluhan at sa mg̃a basag-ulo. Datapuwa't hindi cailang̃an; gayon din ang gagawin sa taóng darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon, sa pagca't hangga ng̃ayo'y ito ang siyang naguing caugalian.
Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan; nacasara ang lahat ng̃ mg̃a bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad ng̃ mg̃a tao roon sa sahig, sa cocina lamang nang̃ang̃ahas silang magsalita ng̃ malacas. Nararatay sa banig at may sakit si María Clarang caluluwa ng̃ bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat ng̃ mg̃a mukha, tulad naman sa pagcabasa sa pagmumukha ng̃ isang tao ng̃ mg̃a dinaramdam ng̃ canyang caluluwa.
—¿Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos ó sa Cruz sa Matahong?—ang marahang tanong ng̃ nababalisang ama.—Lumalaki ang Cruz sa Tunasan, datapuwa't pumapawis naman ang sa Matahong; alin caya sa acala mo ang lalong mapaghimala?
Nag iisip-isip ang tía Isabel, iguinalaw ang ulo at bumulong:
—Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis: nagpapawis tayong lahat, ng̃uni't tayong lahat ay hindi lumalaki.
—Tunay ng̃a, siya ng̃a, Isabel, ng̃uni't alalahanin mong ang magpawis.... ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa ng̃ bangco ay hindi cacaunting himala ... ¡Aba! ang lalong mainam ay maglimos sa dalawang Cruz, sa ganya'y walang maghihinanakit na sino man at lalong madaling gagaling si María Clara ... ¡Mabuti ba ang pagcacahanda ng̃ mg̃a silid? Nalalaman mo ng̃ casama mag-asawang doctor ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Dámaso; kinacailang̃ang huwag magculang ng̃ ano man.
Na sa cabilang dulo ng̃ "comedor" ang magpinsang si Sinang at si Victoria, na napaparoo't sinasamahan ang may sakit. Tinutulung̃an sila ni Andeng sa paglilinis ng̃ mg̃a cagamitang pilac sa pag-inom ng̃ chá.
—¿Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaña?—ang tanong na mahigpit cay Victoria ng̃ capatid sa suso ni María Clara.
—¡Hindi!—anang tinatanong;—ang tang̃ing nalalaman co lamang sa canya'y mahal na totoong suming̃il, ayon cay capitang Tiago.
—¡Marahil totoong magaling siya cung gayon!—ani Andeng;—mahal suming̃il ang bumutas ng̃ tiyan ni doña María, caya ng̃a marunong.
—¡Haling!—ang biglang sinabi ni Sinang,—hindi ang lahat ng̃ sumising̃il ng̃ mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara; pagcatapos na di natutong umalalay sa nang̃ang̃anac, hanggang sa putulin ang ulo ng̃ sanggol, sining̃il ng̃ limampong piso ang nabaong lalaki ... suming̃il ang siyang nalalaman.
—¿Ano ang kinalaman mo?—ang tanong sa canya ng̃ canyang pinsan at siya'y sinicó.
—¿At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari ng̃ cahoy, pagcatapos na siya'y mapang̃ulila ng̃ canyang asawa, napilitan namang mawal-an siya ng̃ bahay, sa pagca't pinilit siyang magbayad ng̃ Alcalde, na caibigan ng̃ doctor ... ¿bakit hindi co malalaman? Pinautang pa siya ng̃ aking ama upang macapasa Santa Cruz[259].
Isang cocheng tumiguil sa tapat ng̃ bahay ang siyang pumutol ng̃ lahat ng̃ mg̃a salitaan.
Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni tía Isabel, upang salubung̃in ang mg̃a bagong dating.—Ang mg̃a nagsidating na ito'y ang doctor na si don Tiburcio de Espadaña, ang canyang guinoong asawang; doctora na si doña Victorina de los Reyes "de" de Espadaña at isang binatang castilang nacalulugod ang mukha at maganda ang kiyas.
Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na nabuburdahan ng̃ mg̃a bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong "papagayo" na halos nababayuot sa mg̃a cintas na azul at pula; ang nang̃agcacahalong alaboc ng̃ daan at galapong ng̃ bigas sa canyang mg̃a pisng̃i ang siya manding nagdaragdag ng̃ canyang mg̃a culubot; ng̃ayo'y inaalalayan sa mg̃a bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin ng̃ siya'y makita natin sa Maynila.
—Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don Alfonso Linares de Espadaña!—ani doña Victorina na itinuturo ang binata; ang guinoong ito'y inaanac ng̃ isang camag-anac ni pari Dámaso, tang̃ing kalihim ng̃ lahat ng̃ mg̃a ministro....
Bumati ng̃ calugodlugod ang binata; unti ng̃ hagcan ni capitang Tiago ang canyang camay.
Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming mg̃a "maleta" at mg̃a "saco de viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang mg̃a silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa mag-asawang ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa mg̃a unang bahagui ng̃ librong ito.
Si doña Victorina'y isang guinoong babaeng may taglay ng̃ mg̃a apat na po't limang agosto, na catumbas ng̃ tatlompo't dalawang abril ayon sa canyang balac sa aritmética. Maganda siya ng̃ panahong bata pa, malamán ang canyang catawan,—gayon ang madalas niyang sabihin—ng̃uni't sa canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili, pinawal-ang halaga niya ang maraming sa canya'y nang̃ing̃ibig na mg̃a filipino, palibhasa'y ang minimithi niya'y ang ibang lahi. Hindi niya inibig ipagcatiwala cang̃ino man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwa't hindi sa pagcuculang tiwala, sa pagca't hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang lagalag na mg̃a tagaibang lupain at mg̃a tagarito ng̃ mg̃a pamuti at mg̃a hiyas na hindi maulatan ang cahalagahan.
Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin ng̃ayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang panaguinip, ang panaguinip ng̃ boong buhay niya, na dahilan dito'y pinawalang halaga niya ang mg̃a pagsuyo ng̃ cabataan at sampo ng̃ mg̃a pang̃acong pagsinta ni capitang Tiago na ng̃ una'y ibinubulong sa canyang taing̃a ó inaawit sa ilang mg̃a pananapat. Lampas na ng̃a sa panahon ng̃ masunduan niya ang canyang mithi; ng̃uni't palibhasa'y cahi't pamalimali'y nagsasalita si doña Victorina ng̃ wicang castila, at higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca española, nalalaman niya yaong casabihang "Mas vale tarde que nunca" (Magaling cay sa wala ang magcamit cahi't malaon), at siya rin ang umaaliw sa sarili sa pagsasalita nito sa canya rin.—"No hay felicidad completa en la tierra" ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa canyang buhay, sa pagca't hindi lumalabas sa canyang mg̃a labi ang dalawang casabihang ito sa harap ng̃ ibang mg̃a tao.
Si doña Victorinang pinagdaanan na ng̃ una, pang̃alawa, pang̃atlo at pang-apat na cabataan sa paglaladlad ng̃ canyáng mg̃a lambat upang mahuli sa dagat ng̃ daigdíg ang bagay na adhica ng̃ canyáng mg̃a hindi pagcacatulog, sa cawacasa'y napilitang sumang-ayon sa ibig ng̃ capalarang sa canya'y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo't isang abril sana ang canyáng gulang, at hindi tatlompo't dalawá,—ang layo'y totoong malaki ayon sa canyáng aritmética.—isinauli disin ng̃ cahabaghabag na babae sa Capalaran ang inihahandog sa canyáng huli sa lambát, upáng maghintáy ng̃ lalong naaalinsunod sa canyang calooban. Ng̃uni't palibhasa'y pinapanucala ng̃ tao at ang pang̃ang̃ailang̃an ang siyáng nagpapasiya, siyáng malaki ng̃ lubha ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa, napilitang magaling̃in na niyá ang isáng abang lalaki na iniabsang ng̃ bayang Extremadura (España), at pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig ng̃ anim ó pitóng taón, Ulisis na bago, sa cawacasa'y nasumpung̃an niya sa pulo ng̃ Lusóng ang mapapanuluyan, salapi at isang panís ng̃ Calipso, na canyáng-cabiac dalandán ... ¡ay! at ang dalanda'y maasim. Tiburcio Espadaña ang pang̃alan ng̃ caawaawa, at baga man tatlompo't limang taón ang gúlang ay tila matanda na; gayón ma'y lalong bata pa siya cay doña Victorina, na may tatlompo't dalawa lamang. Magaang maunawa ang cadahilanan nitó, ng̃uni't pang̃anib na sabihin.
Siya'y na pa sa Pilipinas na ang catungcula'y Oficial Quinto sa mg̃a Aduana, datapuwa't totoong napacalihis ang canyang palad, na bucód sa siya'y nahilong mainam at nabalian siya ng̃ isang hita samantalang naglalacbay-dagat, binawian siya ng̃ catungculan ng̃ macaraan ang labing limáng araw mula ng̃ siya'y dumating, pagbawing sa capanahuna'y dinala sa canyá ng̃ "Salvadora", ng̃ wala na siya cahit isang cuarta man lamang.
Sa canyáng pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa España hanggang hindi siyá yumayaman, at inisip niyáng maghanap-buhay sa ano man. Ayaw itulot sa canyá ng̃ capalaluan ng̃ budhi ng̃ pagca castila ang paggugugol ng̃ lacas: hang̃ad sana ng̃ lalaking mamuhay siyá sa isang paraang walang icapipintas ang sino man, ng̃uni't ayaw ipahintulot sa canya ng̃ capurihan ng̃ mg̃a castila na gugulin niyá ang lacás sa paggawa, at hindi siya mailigtas sa mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ capurihang iyón.
Ng̃ mg̃a unang araw ay nabubuhay siya sa gugol ng̃ ilang cababayan niya, ng̃uni't palibhasa'y marunong mahiya si Tiburcío, sa damdam niya'y masaclap ang canyang kinakain, caya't hindi tumataba cung di bagcos pa ng̃ang nang̃ang̃ayayat. Sa pagca't wala siyang dunong, salapi ó mataas na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa canya ng̃ canyang mg̃a cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa pamumuhay na siya'y pa sa mg̃a lalawigan at doo'y magpanggap siyang doctor sa pangagamot. Ng̃ mg̃a unang mula'y aayon sana ang lalaki, sa pagca't tunay ng̃a't siya'y naguing alila sa Hospital ng̃ San Cárlos ng̃uni't wala siyang natutuhang ano man sa carunung̃an tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo'y pagpagan ng̃ alaboc ang mg̃a bangco at papagning̃asin ang mg̃a bagang pangpainit, at ito'y hindi pa, nalaon. Datapuwa't sa pagca't nalalao'y humihigpit ang caguipitan, at pinapawi ng̃ canyang mg̃a caibigan ang mg̃a pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siya'y na pa sa mg̃a lalawigan, nagpasimula siya ng̃ pagdalaw sa ilang mg̃a may sakit, at sumising̃il siya ng̃ alinsunod sa inihahatol sa canya ng̃ sariling budhi. Datapuwa't ang nacawang̃is niya'y ang binatang filósofo na sinasabi ni Sameniego, sa cahulihuliha'y suming̃il siya ng̃ mahal at linagyan niya ng̃ mataas na halaga ang canyang mg̃a dalaw sa mg̃a may sakit; dahil dito'y ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil siya sana'y yumaman, cung hindi nabalitaan ng̃ mg̃a pang̃ulong manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsing̃il at ang pakikipang̃agaw na guinagawa sa mg̃a ibang manggagamot.
Namag-itan sa canya ang mg̃a walang catungculan at ang mg̃a profesor.—"Caibigan,—ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang si Dr. C.,—pabayaan na ninyong siya'y macatipon ng̃ caunting puhunan, at pagca may anim ó pitong libo na siya'y macaoowi na sa canyang bayan at ng̃ doo'y mamuhay sa capayapaan. Sa catotohana'y ¿ano ang guinagawa sa inyong masama? ¿na canyang dinaraya ang mg̃a hindi marunong mag-ing̃at na mg̃a "indio"? Sila'y magpacatalino. Siya'y isang caawaawa; huwag po ninyong alisin sa canyang bibig ang pagcain; cayo sana'y mag-asal mabait na castila!"
¿Palibhasa'y mabait ng̃ang castila ang doctor, napahinuhod siyang magwalang malay ng̃ cagagawang iyon; ng̃uni't sa pagca't dumating sa taing̃a ng̃ bayan ang gayong balita, nagpasimula ng̃ pagcuculang tiwala sa canya, at hindi nalao't wala ng̃ pagamot cay don Tiburcio Espadaña at sa ganito'y napilitan na namang halos magpalimos ng̃ kinakain sa araw-araw. Ng̃ panahong iyo'y nabalitaan sa isang caibigan niya, na naguing matalic namang caibigan ni doña Victorina, ang malaking pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa ng̃ guinoong babaeng ito, ang canyang pagsinta sa bayang España at ang cagandahan ng̃ canyang puso. Natanawan ni don Tiburcio roon ang isang capilas na lang̃it, at ipinakiusap na siya'y ipakilala cay doña Victorina.
Nagkita si doña Victorina't si don Tiburcio. ¡"Tarde venientibus ossa," ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siyá ng̃ latin! Si doña Victorina'y di na masasabing maaariari pa, tunay na di na maaari; nauwi na lamang ang canyáng malagong buhóc sa isang pusód, na ayon sa sabi ng̃ canyáng alilang babae'y ang ulo ng̃ bawang ang nacacasinlaki raw, ang mg̃a culubót ng̃ canyang mukha'y tulad sa dinaanan ng̃ araro at nagpapasimula na ng̃ pag-uga ang canyang mg̃a ng̃ipin, nang̃agdaramdam na rin naman ang canyáng mg̃a matá, at malaki na ang ipinagdamdam, caya't kinacailang̃an na niyáng ga ipikit na ng̃ caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang niya ang tang̃ing sa canya'y natira.
Nang̃agcaunawaan ng̃ matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at nang̃agtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi napacapiláy, hindi totoong utal, hindi lubháng upawin, huwag napaca bung̃i ang mg̃a ng̃ipin na huwag mapacalabis ang pananambulat ng̃ laway cung nagsasalita, at magcaroon sana ng̃ lalong malaking licsi at "categoria", na gaya ng̃ caraniwan niyang sabihin; ng̃uni't ang ganitóng mg̃a bagay na castila'y hindi lumapit cailan man sa canyá upang ipakiusap na sa canya'y pacasal. Hindi miminsang canyang naring̃ig na "la ocasión la pintan calva" (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang magaling na pagcacataon), at inacala niyá ng̃ taimtim sa loob na si don Tiburcio'y siyang tunay na magaling na pagcacataon, sa pagca't salamat sa mg̃a gabíng lubhang mapighating canyáng dinaanan, maagang nangyayari sa canyá ang pagcapanot ng̃ ulo. ¿Sino ang babaeng hindi matalino sa icatatlompo't dalawang taóng gulang?
Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang canyá, ng̃ hindi mawatasang pamamanglaw ng̃ canyáng dilidilihin ang mg̃a unang buwan ng̃ canyang pag-aasawa na ang caraniwa'y nagtatamasa ng̃ boong catamisan. Ng̃uni't caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing capalaran, at huming̃i siyang saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali. Cailan man ay hindi niya inisip ang lumang̃oy sa yaman ó magtamo ng̃ mataas na catungculan, magagaang na camtan ang canyang mg̃a adhica ng̃ loob, hindi malalawac ang canyáng mg̃a mithi; datapuwa't ang canyang pusong virgen pa ng̃ mg̃a panahong iyón ay naghang̃ad ng̃ ibang nacasisintahing lubhà.—Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa cagagawa, pagcatapos na magawa niyá ang dukhang paghapon, nagpapahing̃alay siya sa masamang hihigán upáng tunawin ang "gazpacho", at natutulog siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacang̃iti at mapagbigay layaw. Pagcatapos, ng̃ maragdagan ang mg̃a sama ng̃ loob at mg̃a casalatan, nagdaan ang mg̃a taón at hindi dumating ang calugodlugod na larawan, ang inisip na lamang niya'y ang isang mabait na babae, masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya ng̃ caunting salapi sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa mg̃a pagal ng̃ paggawa at manacanacang siya'y cagalitan.—¡tunay, ipinalalagay niyang isang caligayahan ang mg̃a pag-aaway ng̃ mag-asawa! Datapuwat ng̃ siya'y mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang hinahanap niya'y hindi na ang cayamanan cung hindi caunti man lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa panahon canyang ipinananatili pa sa daigdig; ng̃ pucawin sa canya ang pag-asang macakikita ng̃ caguinhawahan ng̃ mg̃a balibalitang bigay sa canya ng̃ canyang mg̃a cababayang galing sa cabilang ibayo ng̃ dagat, lumulan siya sa isang sasacyang tung̃o sa Filipinas, pinapamugad ng̃ layon sa canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos ng̃ sutla at mg̃a nang̃ang̃aninag na mg̃a damit, tiguib ng̃ taglay na mg̃a brillante at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang mg̃a coche, at iba pa. Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya'y nasunduan na niya ang caganapan ng̃ canyang panag-inip, sa pagca't tinititigan siya ng̃ may halong pagtataca ng̃ mg̃a dalagang nacasacay sa mg̃a cocheng plateadoong nagpapasial sa Luneta at Malecón. Datapuwa't ng̃ siya'y bawian ng̃ catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza ó ang india, at linikha naman niya ng̃ boong hirap ang larawan ng̃ isang bao, ng̃uni't isang baong calugodlugod. Caya ng̃a't ng̃ makita niyang naguiguing catotohanan ang isang bahagui ng̃ canyang panaguinip, siya'y namanglaw ng̃uni't palibhasa'y taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: ¡"Yao'y wala cung di isang panaguinip lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa panaguinip"! Sa ganito'y binibigyan niyang capasiyahan ang canyang mg̃a pag-aalinlang̃an: gumagamit siya ng̃ galapong ng̃ bigas, pshe! cung macasal na sila'y ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na marami ng̃ culubot ang balat, ng̃uni't ang levita niya'y lalo ng̃ maraming guisi at mg̃a sursi, na yao'y isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at asal lalaki, datapuwa't ang gutom ay lalo ng̃ asal lalaki, lalo ng̃ mapagpasuco at lalo pa manding mapagyabang, at bucód sa roo'y caya ng̃a naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at ¿sino ang nacacaalam? binabago ng̃ pagsinta ang mg̃a caasalan; na totoong masamang mang̃astila, siya man nama'y hindi rin magaling mang̃astila, ayon sa sinabi sa canya ng̃ puno ng̃ Negociado ng̃ ipagbigay alam sa canya ang sa canya'y pagbawi ng̃ catugculan, at bucod sa roo'y ¿ano baga iyon? ¿na ang babaeng iyo'y isang matandang pang̃it at catawatawa? ¡siya nama'y pilay, wala ng̃ ng̃ipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don Tiburcio ang siya'y mag alaga cay sa siya'y alagaan sa pagcacasakit sa gútom. Pagca linilibac siyá ng̃ alin mang caibigan niyá, ito ang canyáng isinasagot: "Bigyan mo aco ng̃ pagcain at tawaguin mo acong tang̃á".
Si don Tiburcio'y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa ng̃ masama cahi't sa isang lang̃aw: mahinhin at walang cayang magtaglay ng̃ isang masamang caisipan, siya disi'y nagmisionero ng̃ mg̃a unang panahón. Hindi nangyaring nacapanagumpay sa canya ang lubos na paniniwala ng̃ malaking cataasan, ng̃ dakilang camahalan at mataas na cahalagahang sa loob ng̃ ilang linggo'y cumacapit sa calooban ng̃ pinacamalaking bahagui sa canyang mg̃a cababayan. Hindi nagcasiya cailan man sa canyang puso ang magtanim ng̃ galit; hindi pa siya nacasusumpong ng̃ isa man lamang na "filibustero"; wala siyang nakikita cung hindi mg̃a haling na isip na kinakailang̃ang agawan ng̃ pagcabuhay, sacali't aayaw na maguing halíng pa cay sa canila. Ng̃ pag-acalaang siya'y pag-usiguin sa harap ng̃ mg̃a hucuman dahil sa pagpapanggap niya ng̃ pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing; kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagót: ¡Datapuwa't kinacailang̃ang mabuhay!
Sila ng̃a'y napacasal ó nagsiluan ang isa't isa[260], at na pa sa Santa Ana sila at ng̃ doon nila lasapin ang catimyasan ng̃ unang buwan ng̃ bagong casal; ng̃uni't ng̃ gabi ng̃ sa canila'y pagcacasal, nagcasakit si doña Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw ng̃ kinain; si don Tiburcio'y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya'y mairog at maiguing mag-alaga. Gayón man, ng̃ icalawang gabi'y ipinakilala niyáng siya'y lalaking marunong magmahal sa capurihan, at ng̃ manalamin siya ng̃ kinabucasan, ng̃umiti ng̃ boong calungcutan hanggang sa ipakita niya ang canyang mg̃a ng̃idng̃id na walang ng̃ipin: ang cauntia'y may sampong taón ang canyang itinanda.
Sa lubhang malaking pagcalugod ni doña Victorina sa canyang asawa, ipinagpagawa niya siya ng̃ magagaling na mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na mg̃a sastre sa ciudad na igawa ang canyang asawa ng̃ lalong magagaling na mg̃a casuutan; bumili ng̃ mg̃a araña at mg̃a calesa; nagbilin sa Batang̃an at sa Albay ng̃ lalong magagaling na mg̃a "pareja" ng̃ mg̃a cabayo, at hanggang sa pinilit niya si don Tiburciong magcaroon ng̃ dalawang cabayong handa sa mg̃a tacbuhang darating.
Samantalang binabago niya ang calagayan ng̃ canyang asawa'y hindi niya nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla at ang barong pinya at ang guinamit niya'y ang pananamit europea; inihalili niya sa madaling gawing puyod ng̃ mg̃a filipina ang magdarayang mg̃a "flequillo", at sa pamamag-itan ng̃ canyang mg̃a pananamit na cagulatgulat ang sa canya'y hindi pagcabagay, binigyang niyang ligalig ang capayapaan ng̃ tahimic at walang guinagawang mg̃a mamamayan.
Ang canyang asawang cailan ma'y hindi umaalis na naglálakad,—(aayaw si doña Victorinang makita ang capilayan ng̃ canyang asawa),—dinádala siya sa mg̃a lugar na walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni doña Victorina, palibhasa'y ang ibig niya'y maipagparang̃alan ang canyang asawa sa lalong hayag na mg̃a paseo: ng̃uni't hindi siya umiimic sa pagpipitagan niya sa mg̃a unang buwan ng̃ catamisan ng̃ mg̃a bagong casal.
Nagpasimula ang pagbabawas ng̃ timyas ng̃ canilang pagsasama, ng̃ acalain ng̃ canyang asawang siya'y pakiusapan tungcol sa "polvos de arroz" (galapong ng̃ bigas) at sabihin sa canyang yao'y daya at hindi catutubo; pinapagcunot ni doña Victorina ang canyang mg̃a kilay, at siya'y tinitigan sa mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic ang lalaki, at napagwari ng̃ babae cung alin ang pangpahina sa canya ng̃ loob.
Hindi nalao't ang isip niya'y siya'y nagdadalang tao na, at canyang ipinamalita ang gayong bagay sa lahat ng̃ canilang mg̃a caibigan:
—Acó at si de Espadaña'y cami pasasa "Peñinsula" sa buwang darating; aayaw acong ipang̃anac dito ang aming anac at tatawaguing "revolucionario".
Nilagyan niya ng̃ isang "de" ang apellido ng̃ canyang asawa; hindi pinagcacagugulan ng̃ ano man ang "de"; ng̃uni't nacapagbibigay "categoria" (camahalan sa pang̃alan). Cung pumifirma siya'y ganito ang inilalagay niya sa sariling pang̃alan: Victorina de los Reyas "de" de Espadaña; ang "de" de Espadañang ito ang siyang ikinasisira ng̃ canyang isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canyang ulo ng̃ litografong gumawa ng̃ canyang mg̃a tarjeta at ng̃ cahi't canyang asawa.
—Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang "de", ¡haling!—ang sinabi sa canyang asawa.
Walang licat ang canyang pamamalita ng̃ guinagawa niyang mg̃a paghahanda sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang mg̃a pang̃alan ng̃ mg̃a duong̃ang dinaraanan ng̃ mg̃a sasacyang patung̃o sa España, at nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:—"Aking makikita ang ismo ng̃ canal ni Suez; sinasabi ni De Espadañang siya raw lalong maganda, at nalibot ni De Espadaña ang boong daigdig. "—" Marahil ay hindi na aco uuwi dito sa lupain ng̃ mg̃a taong gubat, "—" Hindi aco ipinang̃anac upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa akin ang Aden ó Port Said: musmos pa aco'y gayon na ang aking caisipan," at iba pa. Pinagbabahagui ni doña Victorina ang daigdig, sa canyang "geografía," sa Filipinas at España, na naiiba naman sa mg̃a chulo (mg̃a taong hang̃al sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa España at America ó China sa ibang pang̃alan.
Nalalaman ng̃ canyang asawang ang ilang sa mg̃a bigay na iyo'y mg̃a cahaling̃an, ng̃uni't hindi umiimic at ng̃ huwag siyang masigawan at maipamukha sa canya ang canyáng cautalan. Nagpacunwari si doña Victorinang siya'y naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut ng̃ mg̃a damit na sarisari ang mg̃a culay, nagbalot ng̃ mg̃a bulaclac at ng̃ mg̃a sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa't ¡oh casaliwaang palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa pagca't wala ng̃ dapat ipang̃ilag upang huwag maguing revolucionario ang anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang kinahiligan nama'y ang pagtatanong sa mg̃a manggagamot, mg̃a hilot, mg̃a matatandang babae't iba pa, datapuwa't nawalang cabuluhan; siyang aayaw pasaclolo sa cang̃ino mang santo ó santa, at canyang nililibac si San Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni capitang Tiago; caya ng̃a't sa canya'y sinabi ng̃ isang caibigan ng̃ canyang asawa:
Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may "espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito!
Siya'y ng̃umiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang "espiritu fuerte" at pagcagabi, sa oras ng̃ pagtulog, itinanong cung ano ang cahulugan niyon sa canyang asawa.
—Guiliw co,—ang isinagot nito,—ang nalalaman cong e ... espiritu fuerte ay ang "amoniaco;" isang "re ... retórica" (bulaclac ng̃ pananalita) lamang marahil ang sinabi ng̃ aking caibigan.
Buhat niyó'y sinasabi niya cailan ma't maaari:
—Aco ang bugtong na amoníaco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa pananalitang retórica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular na totoong mataas ang "categoria".
Ang bawa't maibigan niyá'y kinacailang̃ang gawin; totoong napasuco niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita ng̃ malaking pagsalangsang sa canya, na ano pa't naguing cahalimbawang tunay ng̃ isáng ásong maliit na sumusunod sa bawa't maibigan ni doña Victorina. Cung guinagalit siya'y hindi pinahihintulutang siya'y macapagpasial, at cung totoong siya'y pinapagng̃ing̃itng̃it, inaagaw cay don Tiburcio ang postizong mg̃a ng̃ipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat sa isa ó ilang araw caya, ayon sa maisipan.
Naisipan ni doña Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa Cirugía ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay na ito.
—¡Guiliw co! ¿ibig mo bang aco'y dacpin?—ang tanong na nagugulat.
—¡Huwag ca sanang báliw, pabayaan mo't aco ang nacacaalam!—ang isinagót,—hindi ca manggagamot cang̃ino man, datapuwa't ibig cong tawaguin ca nilang doctor acó'y doctora, ¡halá!
At kinabucasa'y tumanggap si Rodoreda ng̃ biling iukit sa isang losa ng̃ maitim na mármol ang ganito: Dr. DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE EMFERMEDADES (manggagamot na tang̃i sa lahat ng̃ bagay na sakít).
Ipinag-utos sa lahat ng̃ mg̃a lingcód nila sa bahay na itawag sa canilá ang canilang mg̃a bagong titulo, at dahil dito'y naragdagan ang bilang ng̃ mg̃a flequillo, cumapál ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang mg̃a cintas at ang mg̃a encaje, at lalo ng̃ tiningnang ng̃ malaking pagpapawalang halaga ang canyang mg̃a aba at culang palad na mg̃a cababayang babae, na ang mg̃a asawa'y mababa ang camahalan cay sa canyang asawa. Bawa't araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang gayong calacarán, paguiguing isang taó'y sasapantahain na niyang siya'y calahi ng̃ Dios.
Hindi nacahahadlang ang mg̃a dakilang caisipang itó, na hanggang nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang catawatawa. Cailan mang masasalubong niya si capitáng Tiago at maaalaala niyang nawalang cabuluhan ang pang̃ing̃ibig sa canya nitó, pagdaca'y nagpapadala siya ng̃ piso sa Simbahan sa pamisa, bilang pasasalamat. Gayón ma'y iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang canyang asawa dahil sa título na pagca manggagamot sa lahat ng̃ bagay na sakít, at canyang pinakíkinggang magaling ang mg̃a ilang salitang canyang naipang̃ung̃usap dahil sa canyang cautalán. Dahil dito, at dahil sa hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa cang̃ino man, hinirang siya ni capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang anac na babae.
Cung tungcól sa binatang Linares ay iba na. Ng̃ gumagayac ng̃ pagpasa España, inacala ni doña Victorina ang maglagay ng̃ isáng tagapang̃asiwáng castila, sa pagca't walang tiwala siya sa mg̃a filipino naalaala ng̃ canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na nag-aaral ng̃ pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang caisipan sa lahat ng̃ mg̃a magcacamag-anac sinulatan ng̃a siya, na ipinagpauna ang bayad sa sasacyan ng̃ pagparito, at naglalacbay-dagat na siyang dito ang tumpá, ng̃ mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa pagdadalang tao.
Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating.
Samantalang cumacain sila ng̃ pang̃alawang agahan, dumating si pari Salví, at sa pagcá't siyá'y cakilala na ng̃ mag-asawa, ipinakilala nila sa canyá, sampo ng̃ mg̃a tagláy na carapatán ng̃ binátang si Linares, na nagdamdam cahihiyan.
Ayon sa caugalia'y si María Clara ang siyáng pinag-usapan; ang dalaga'y nagpapahing̃alay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa paglalacbáy: ipinagparang̃alan ni doña Victorina ang canyang catabilán sa pagpintas sa mg̃a tagalalawigan, sa canilang mg̃a bahay na pawid, sa canilang mg̃a tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura ang pagca sila'y mg̃a caibigan ng̃ Segundo Cabo, ng̃ Alcaldeng si gayón, ng̃ Oldor na si ganyán, ng̃ Intendente at iba pa, mg̃a táong pawang matataas na totoong naaalang-alang sa canila.
—Cung naparito po sana cayo camacalawa, doña Victorina,—ang isinunód ni capitang Tiago, pagcatapos ng̃ isáng sandaling pagtahimic ng̃ usapan,—inyó po sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan siya nacaupo.
—¿Anó? ¿Paano? ¿Naparito ba ang capitang General? ¿At dito sa inyong bahay? ¡Casinung̃aling̃an!
—¡Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito pó sana cayó camacalawa....
—¡Ah! sáyang na hindi nagcasakit agád si Clarita!—ang bigláng sinabi niyang taglay ang túnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares:
—¿Naring̃ig mo na, pinsan? ¡Dírito ang Capitán General! ¿Nakita mo na cung totoo ang sabi ni De Espadaña, ng̃ sabíhin sa iyóng ang paroroonan mo'y hindi bahay ng̃ isang waláng cabuluhang indio? Sa pagca't talastasin po ninyo na ang aming pinsa'y ng̃ nasa Madrid ay caibigan ng̃ mg̃a ministro at ng̃ mg̃a duque, at doon cumacain sa bahay ng̃ conde del Campanario.
—Ng̃ duque de la Torre, Victorina,—ang isinala ng̃ canyang asawa.
—Gayon din lamang iyon, ¿icaw pa ba naman ang magsasabi sa akin?...
—¿Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?—ang isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;—malapit daw rito ang sabi sa akin.
—Aba, naririto siya ng̃ayon at hindi malalao't siya'y paririto,—ang isinagot ng̃ cura.
—¡Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa canya,—ang biglang sinabi ng̃ binata,—at cung hindi lamang sa ganitong maligayang pagcacataon ng̃ pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco ng̃ pagparito upang siya'y aking dalawin.
Samantala'y naguising ang "maligayang" pagcacataon.
—¿De Espadaña?—ani doña Victorina ng̃ matapus ang pagcain,—ating titingnan na si Clarita?—At saca sinabi cay capitang Tiago: ¡Dahil sa inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang aking asawa cung di sa mg̃a matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon pa man! ¡Hindi cawang̃is ang aking asawa ng̃ mg̃a taga rito!... hindi siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa mg̃a taong matataas lamang.
Tinung̃o nila ang kinalalagyan ng̃ may sakit na babae.
Halos ng̃itng̃it ng̃ dilim ang silid na kinalalagyan ng̃ may sakit, nacalapat ang mg̃a bintana, dahil sa pang̃ang̃anib sa hihip ng̃ hang̃in, at nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking candilang pagkit na nakatiric at nagnining̃as sa harap ng̃ isang larawan ng̃ Virgen sa Antipolo.
Nabibigkisan ang ulo ng̃ isang panyong basa ng̃ Agua de Colonia, nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang mg̃a ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang dalaga sa canyang catreng camagong na napapamutihan ng̃ mg̃a cortinang jusi at pinya.
Ang canyang mg̃a buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang nacararagdag ng̃ gayong nang̃ang̃aninag na pamumutla, na binibigyang buhay lamang ng̃ malalaking mg̃a matang puspos ng̃ calungcutan. Na sa canyang siping ang canyang dalawang caibigang babae at si Andeng na may babae na isang sang̃a ng̃ azucena.
Pinulsuhan siya ni De Espadaña, siniyasat ang canyang dila, tinanong siya ng̃ ilan, at saca nagsalitang iiling iling:
—¡I ... ito'y may sakit, ng̃uni't maaring gumaling!
Minasdan ni doña Victorina ng̃ boong calakhan ng̃ loob ang mg̃a nalilimpi.
—¡Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang pildora ng̃ sinoglosa!—ang ipinag-utos ni De Espadaña.
—Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,—ang sabi ni doña Victorina na sa canya'y lumapit; naparito cami't ng̃ gamutin icaw ... ¡Ipakikilala co sa iyo ang pinsan namin!
Nawiwili si Linares sa panonood sa mg̃a calugodlugod na mg̃a mata ni María Clara, na anaki'y may isang hinahanap, caya't hindi niya naring̃ig ang sa canya'y pagtawag ni doña Victorina.
—Guinoong Linares—ang sa canya'y sinabi ng̃ cura, na ano pa't pinucaw siya sa canyang pagcawili sa panonood;—narito na si pari Damaso.
At tunay ng̃a namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at ga nalulungcot na; pagbabang̃on niya sa higaa'y si Maria Clara ang unang canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba at mapag-aglahi; ng̃ayo'y lumalacad na walang imic at anyong hahapayhapay.