XXX.
SA SIMBAHAN.
Mulâ sa isá hanggang sa cabiláng dúlo'y punô ang camálig na ípinalalagá'y ng̃ mg̃a táong yaó'y bahay ng̃ Lumaláng sa lahát.
Nang̃agtutulacán, nagsisicsican, nang̃agdudurugan ang isá't isá, at nang̃agdaraing̃an ang iláng lumálabas at ang maraming nagsisipasoc. Malayò pa'y iniuunat na ang camáy sa pagbabasâ ng̃ mg̃a dalirì ng̃ túbig na bendita, ng̃uni't caguinsaguinsa'y dumárating ang isáng álon ng̃ pagtutulacán at napapalayô ang camay: Nariring̃ig pagca nagcacagayon ang isáng áng̃il, nagmúmura ang isáng babaeng nayapacan, datapuwa't hindî tumitiguil ang pagtutulacán. Ang iláng matandang lalaking naisasawsaw ang mg̃a dalirì sa tubig na iyóng culay pusalí na, palibhasa'y naghúgas ng̃ camáy roon ang boong báyan, bucód pa sa mg̃a taga-ibáng báyang doo'y dumarayo, ipinapahid ang túbig na iyón ng̃ boong pamimintacasi, baga mán sila'y nahihirapan dahil sa casicpán, sa caniláng bátoc, sa puyó, sa noo, sa ilóng, sa babà, sa dibdib at sa púsod, sa caniláng pananalig na sa gayó'y caniláng nabebendita ang mg̃a bahaguing iyón ng̃ catawán, bucód sa hindî silá magcacasakit ng̃ paninigás ng̃ liig, ng̃ sakít ng̃ úlo, ng̃ pagcatuyô, ng̃ hindî pagcatúnaw ng̃ kinacain. Ang mg̃a cabataan, marahil sa sila'y hindî totoong masasactín ó baca cayâ naman hindî silá naniniwala sa mahal na gamót na íyón, bahagyâ na niláng binabasâ ang cáduloduluhan ng̃ caniláng daliri—at ng̃ walang anó mang masabi sa canilá ang mg̃a mapamintacasing tao,—at cunuwa'y canilang ipinapahid sa caniláng noó, na, ang catotohana'y hindî nilá isinasayad. "Marahil ng̃a'y bendita ang túbig na iyán at taglay ang lahát ng̃ mg̃a sinasabi",—ang iniisip marahil ng̃ sino máng dalaga,—"ng̃uni't may isáng culay na" ...!
Bahagyâ na macahing̃á roon, mainit at amóy háyop na dalawá ang páa; datapuwa't catumbás ng̃ lahá't ng̃ pagcacahirap na iyón ang magsesermong as sermông yao'y dalawang daa't limampung piso ang bayad ng̃ bayan. Ito ang sinabì ng̃ matandáng Tasio.
—¡Dalawang daa't limampung piso ang bayad sa isang sermôn! ¡Isá lamang táo at sa minsan lamang na paggawâ! ¡Ang icatlóng bahagui ng̃ ibinabayad sa mg̃a comediante na mangagpapagal sa loob ng̃ tatlóng gabí!... ¡Tunay ng̃a marahil na cayo'y mayayaman!
—¿At bakit namán mawawang̃is ang bagay na iyán sa isáng comedia?—ang isinagót na masamá ang loob ng̃ mapúsoc na maestro ng̃ mg̃a Hermano ng̃ V.O.T.; ¡nacahuhulog ng̃ mg̃a caluluwa sa infierno ang comedia, at nacapapasalang̃it ang sermón! Cung huming̃i siyá ng̃ sanglibo'y babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob ...
—¡Cahi ma't comedia, cung sa ganáng akin!—ang isinisigaw naman sa galit ng̃ isá.
—¡Naniniwalà acó, palibhasa'y magalíng na totoo ang inyóng pagca unawà sa kinauuculan ng̃ comedia at ng̃ sermón!
At yumao ang pusóng, na hindî inalumana ang guinagawâ ng̃ magagaliting maestro na mg̃a paglait at masasamang húlang mangyayari sa daratning búhay ni matandáng Tasio sa hinaharáp na panahón.
Samantalang hinihintay ang Alcalde, nágpapawis at naghihicab ang mg̃a tao; iguinagalaw sa hang̃in ang mg̃a paypáy, mg̃a sombrero at mg̃a panyô; nang̃agsisigawan at nang̃ag-iiyacan ang mg̃a batà, bagay nagbíbigay pagál sa mg̃a sacristan na pagpapalabas sa mg̃a batang iyón sa simbahan. Ang gawáng ito'y siyang umaakit sa pagdidilidili ng̃ matalas na caisipan at malumanay na maestro ng̃ Cofradía ng̃ Santisimo Rosario:
—"Pabayaan ninyóng lumapit sa akin ang mg̃a báta," anáng áting Pang̃inoong Jesucristo, ng̃uni't dito'y dapat ng̃ unawaing yaó'y ucol lamang "sa mg̃a batang hindî umiiyac."
Ganitó ang sinasabi ng̃ isá sa mg̃a matatandang babaeng nanánamít ng̃ guingón, si Hermana Pute bagá, sa isáng babaeng may anim na taón na ang gúlang na canyáng apó, na nacaluhód sa canyáng tabi:
—¡Condenada! ¡itahimic mo ang iyóng isip, at macaririnig ca ng̃ isáng sermóng gáya ng̃ sa Viernes Santo!
At sacâ pinacacurotcurót, na anó pa't pinucaw ang cabanalan ng̃ batang babae, na ikinibit ang mukhâ, pinahabà ang ng̃úso at pinapagcunót ang mg̃a kílay.
Humihimláy ang iláng mg̃a lalaking nacapaningkayád sa tabí ng̃ mg̃a confesionario. Ang acalà ng̃ ating matandang babaeng nagng̃ung̃ung̃uya ng̃ mg̃a dasal at pinatatacbó sa canyáng mg̃a dalírì ang mg̃a butil ng̃ canyáng cuintás, na ang guinágawang pagtang̃ô ng̃ isáng matandáng lalaking malaki ang pag-aantoc, ay talagáng gayón ang lalong magalíng na pagsang-ayon sa mg̃a calooban ng̃ Lang̃it, caya't ang guinawâ niya'y untitunti niyáng guinagád ang gayóng anyô.
Na sa isáng sûloc si Ibarra; nacaluhód si María Clara sa malapit sa altar mayor, sa isáng lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan ng̃ mg̃a tao sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sacristán. Nacaupô si capitang Tiagong nacasúot ng̃ frac sa isá sa mg̃a bangcóng laan sa mg̃a pinunò, dahil sa bagay na itó'y ang isip ng̃ mg̃a insíc na sa canyá'y hindî nacakikilala'y gobernadorcillo rin siyá cayá't hindî nang̃ang̃ahás na sa canyá'y lumapit.
Sa cawacasa'y dumating ang Alcalde na casama ang canyáng Estado Mayor, (ang mg̃a guinoong sa canyá'y umaacbay), doon sa sacristía silá nagmulà at siyá'y lumucloc sa isá sa mg̃a maiinam na mg̃a sillóng nacapatong sa ibabaw ng̃ isáng alfombra. Pangdakilà ang casuutan ng̃ Alcalde at sa canyá'y nacalagáy ang banda ni Cárlos III at apat ó limáng mg̃a condecoración (mg̃a saguisag na inilalagáy sa dibdib, tandâ ng̃ sa nagdadala'y pagbibigay unlác ng̃ isáng harì ó ng̃ cataastaasang pûnò sa isáng nación.)
Hindî siyá nakikilala ng̃ bayan.
—¡Abá!—ang bigláng sinabi ng̃ isáng tagabukid; ¡isáng civil na nacasuot comediante!
—¡Tangá!—ang isinagót ng̃ canyáng calapit at siyá'y sinicó;—¡iyán ang principe Villardo na ating nakita cagabí sa teatro!
Tumaas ng̃â ang calagayan ng̃ Alcalde sa mg̃a matá ng̃ báyan at siyá'y ipinalagay na encantadong principe, na nácapanalo sa mg̃a gigante.
Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang mg̃a nauupô, ang mg̃a natutulog ay nang̃águisíng dahil sa cacacampanilla at sa matunóg na voces ng̃ mg̃a cantór. Tila totoong natutuwâ si Párì Salví, baga man siyá'y may mukhang walang caibigan, sa pagca't sa canyá'y naglilingcód na diácono at subdiácono ang dalawá pa namáng agustino.
Bawa't isá'y nagcantâ, ng̃ dumatíng ang úcol na panahón, baga man humiguit cúmulang na nagdaraan sa ilóng ang caniláng voces at malabò ang pang̃ung̃usap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca nang̃ing̃inig ang voces at hindî mamacáilang nasirà ang tono, na anó pa't malaki ang ipinagtataca ng̃ mg̃a táong sa canyá'y nacakikilala. Gayón ma'y gumágalaw siya ng̃ makinig na anyô at hindî nag-aang-ang; ikinácanta ang "Dominus vobiseum" ng̃ taimtim sa loob, ikinikiling ng̃ caunti ang úlo at tumiting̃ala sa "boveda," (bubung̃an ng̃ simbahan). Sa pagmamasid ng̃ pagtanggáp niyá ng̃ asó ng̃ incienso, masasabing totoo ng̃â ang sabi ni Galeno, na naniniwaláng pumapasoc daw ang úsoc sa bao ng̃ úlo, pagcaraan sa bútas ng̃ ilóng na ang tulóy ay sa salaang but-ó, sa pagca't siya'y lumilindig, iniiling-ay ang úlo sa lícod, pagcatapos ay lumalacad na patung̃ó sa guitnâ ng̃ altar ng̃ lubháng malakíng pagmamakisig at caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa cagaling̃ang cumíyà ang comedianteng insíc ng̃ gabing nagdaang nacadamít emperador, may pintá ang mukhâ may maliliit na bandera sa licód, ang balbás ay buntót ng̃ cabayo at macapal ang "suclas" ng̃ sapín.
—Hindî ng̃â mapag-alinlang̃anan, higuit ang camahalang umanyô ng̃ isáng cura namin cay sa lahat ng̃ mg̃a emperador.
Sa cawacasa'y dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si Párì Dámaso. Nang̃agsiupô sa caniláng mg̃a sillón ang tatlóng sacerdote, na ang anyó'y nacapag-bibigáy ulirán sa cahinhinan, ayon sa sasabihin marahil ng̃ may malinis na caloobang "corresponsal;" tinularan silá ng̃ Alcalde at ibá pang mg̃a taong may vara at may bastón; humintô ang música:
Pamucaw ang paghaliling iyón ng̃ catahimican sa úgong sa ating matandáng Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa música. Túlad cay Segismundo ó gaya ng̃ "cocinero" sa kinathang búhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa pagcaguising ay tuctucan ang canyáng apóng babae, na nacatulog din. Ito'y umatung̃al, datapuwa't pagdaca'y nalibang ng̃ makitang nagdaragoc sa dibdib ang isang babae sa lubós na pananalig at sa caalaban ng̃ loob.
Pinagsicapan ng̃ lahat na maipacaguinhawa ng̃ anyô; naningcayad ang mg̃a waláng bangcô, umupô sa lupà ó sa caniláng sariling paa ang mg̃a babae.
Tináhac ang caramihan ni Párì Dámaso, na pinang̃ung̃unahan ng̃ dalawáng sacristan at sinusundan ng̃ isáng capuwa niya fraileng may daláng isáng malaking cuaderno. Nawala siyá pagpanhíc sa hagdanang palicawlicaw, ng̃uni't pagdaca'y mulíng sumipót ang canyáng mabilog na úlo, pagcatapos ay ang canyáng macacapal na bátoc at sumunod agad-agad ang canyáng catawan. Tuming̃in sa magcabicabila ng̃ boong capanatagan ng̃ loob at uubo-ubó; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa isáng tang̃ing kiráp, na hindî calilimutan sa canyáng mg̃a pananalang̃in ang casintahan ni María Clara; tinitigan ng̃ ting̃ing may towa si Párì Sibyla at saca niya sinulyap ng̃ ting̃íng calakip ang pagpapawalang halagá si Párì Manuel Marsing cahapo'y nagsermón. Ng̃ matapos ang ganitóng pagsisiyasat; lining̃on ang casama ng̃ paalimís at sa canyá'y sinabi: "Magpacatalino, capatid!—Binucsan nitó ang cuaderno.
Datapuwa't carapatdapat na isaysay sa isáng bahaguing bucód ang sermóng itó. Isáng binatang nag aaral ng̃ panahóng iyón ng̃ taquigrafia at malakíng totoo ang pagcalugód sa mg̃a dakilang mananalumpati ang siyáng umalalay ng̃ pagtititic samantalang nagsasaysay si Párì Dámaso; at salamat sa ganitóng guinawa'y mailalagdâ namin dito ang isáng bahagui ng̃ pang̃ang̃aral tungcól sa religión sa mg̃a lupaing iyón.
XXXI.
ANG SERMON.
Nagpasimulâ si Párì Dámaso, ng̃ madalang at mahinang pang̃ung̃usap:
"Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti".—"At ibinigay mo sa canilá ang espíritu mong magaling upang caniláng iturò at hindî mo inalís sa caniláng bibig ang iyóng maná at binigyán mo silá ng̃ tubig sa caniláng pagcauhaw!"
"Mg̃a salitang ipinang̃usap ng̃ Pang̃inoon sa pamamag-itan ng̃ bibig ni Esdras, icalawáng aclát, icasíyám na bahagui, icadalawampong tulâ."
Sa udyóc ng̃ pangguiguilalás ay sinulyáp ni Párì Sibyla ang nagsesermón; namutla at lumun-oc ng̃ laway sa Párì Manuel Martin: marikit ang sermóng iyón cay sa canyáng sermón.
Ayawan cong nahiwatigan ni Párì Dámaso ang gayóng bagay ó baca cayâ naman talagang namamaos pa, datapuwa't ang guinawa niya'y umubóng macailan at ikinapit ang dalawang camáy sa palababahan ng̃ púlpitong mahal. Sumása tapat ng̃ canyáng úlo ang Espiritu Santo na bago lamang capípinta: maputi, malinis at culay rosa ang maliliit na paa at ang tucâ.
"¡Cárilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cábanalbanalang mg̃a sacerdote, mg̃a cristiano, mg̃a capatid cay Jesucristo!"
Gumawa rito ng̃ dakiláng paghintô, at maling inilacad niya ang canyáng paning̃in sa mg̃a nakikinig, at sa canya'y nacagalác ang pag-ulinig sa canya at canilang taimtim na pagtahimic.
Wicang castilà ang unang bahagui ng̃ canyáng sermón at wicáng tagalog ang icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas".
Pagcatapos ng̃ mg̃a ¡oh! at ô ng̃ paghinto dakilang iniunat niya ang canyang canang camáy sa dacong altar at tumitig sa Alcalde, naghalukipkip pagcatapos, na waláng anó mang sinasabi; ng̃uni't caguinsaguinsa'y inihalili sa mahinhing kilos ang cagalawán, iniling-ay sa licód ang úlo, itinuró ang dacong pintóng malakí na pinutol ang hang̃in sa pamamag-itan ng̃ taguiliran ng̃ camáy ng̃ boong cabilisán, hanggang sa acalain ng̃ mg̃a sacristang ang cahulugán ng̃ gayong galáw ay ipinag-uutos sa caniláng ísará ang mg̃a pinto, at gayón ng̃a ang caniláng guinawâ; nagdamdam ligalig ang alférez at nag-alinlang̃an cung siyá'y lálabas ó hindî; datapuwa't nagpapasimulá na ang nagsesermón ng̃ pananalitang malacás, punô at mataguinting: tunay ng̃a palá namáng totoong matalinò sa panggagamót ang dating canyáng tagaalagang babae.
"¡Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pintô, ang hang̃in ang sasacyan ng̃ santong wica ng̃ Dios na búbucal sa aking bibig, pakinggán ng̃a ninyó ng̃ mg̃a pangding̃ig ng̃ caluluwa at ng̃ púsò at ng̃ hindî mang̃alaglag ang mg̃a salitâ ng̃ Pang̃inoon sa lupang batuhán at canin ng̃ mg̃a ibon sa Infierno, cung dî ang cayó'y lumagô at sumibol na catulad ng̃ isáng santong binhî sa lináng ng̃ ating cagalanggalang at huwad sa serafing Amáng si San Francisco! Cayóng mg̃a malalaking macasalanan, mg̃a bihag ng̃ mg̃a moro ng̃ cálolowa, na siyang lumalaganap sa mg̃a dagat ng̃ waláng hanggang búhay, na pawang nacalulan sa macapangyarihang mg̃a sasacyán ng̃ sa táong catawán at ng̃ mg̃a lugód sa búhay na itó, cayóng hindî magcandadala ng̃ mg̃a tanicalâ ng̃ mahahalay na hilig at ng̃ mg̃a calibugan, at nang̃agsisigaod sa daóng ng̃ taga Infiernong si Satán, masdán ninyó riyan ng̃ mapitagang pagcahiyâ ang tumutubós sa mg̃a cálolowa sa pagcabihag ng̃ demonio, ang matapang na Gedeón, ang malacás na loob na David, ang mapagwaguing Roldan ng̃ cacristianohan, ang tagalang̃it na guardia civil, na higuít ang catapang̃an sa lahat ng̃ mg̃a guardia civil cahi't pagsamasamahin ang mg̃a guardia civil ng̃ayón at ang sa búcas pa".—(Pinapagcunót ng̃ alférez ang noo)—"Siya ng̃â, guinoong alférez, higuít ang canyáng tapang at lacás, na cahi't walâ siyáng fusil cung di isáng cruz na cahoy, canyáng guinágahis ng̃ boong cabayanihan ang walang hanggang tulisán ng̃ mg̃a cadilimán, at gayón din ang lahát ng̃ mg̃a cacampí ni Luzbel, at cung dî lamang hindî nang̃amamátay ang mg̃a espiritu, siláng lahat ay nang̃alipol na magpacailan man! Ang caguilaguilalás na laláng na itó ng̃ Dios, itóng hindî mapaglírip na himalâ ay ang maluwalhating si Diego de Alcalá, na, gagamit acó ng̃ isáng pagsusumag, sa pagca't nacatutulong na magalíng ang mg̃a pagsusumag sa pagca unawà ng̃ mg̃a bagay na hindî mapag-abót ng̃ ísip, ayon sa wicà ng̃â ng̃ ibá, sinasabi co ng̃a na ang dakilang santong itó'y isáng catapustapusang cawal, isáng "ranchero" (tagapagpacain) lamang sa aming lubháng macapangyarihang hucbóng pinag-úutusan ng̃ aming tulad sa serafing Amáng si San Francisco, na siyang ikinararang̃al cong kinapapanigang acó'y cabo ó sargento sa talaga't awà ng̃ Dios."
Ang mg̃a hang̃al na "indio", ayon sa sabi ng̃ "corresponsal", walang nábingwit sa sinaysay na iyón, liban na lamang sa mg̃a salitang "guardia civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nilá ang pagsamà ng̃ mukhá ng̃ alférez, ang anyóng bayani ng̃ nagsesermón, at sa gayo'y inacala niláng kinagagalitan ng̃ Párì ang alférez dahil sa hindî niyá inuusig ang mg̃a tulisán. Si San Diego at si San Francisco ang gaganap ng̃ bagay na iyón, at silá ng̃a ang túnay na macagagawa, tulad sa pinatototohanan ng̃ isáng pinturang na sa convento ng̃ Maynila, na sa pamamag-itan lámang ng̃ canyáng cordón ay nahadlang̃an ni San Francisco ang paglúsob ng̃ mg̃a insíc ng̃ mg̃a unang taón ng̃ pagcatuclás sa Filipinas ng̃ mg̃a castila. Hindì ng̃a cacaunti ang catuwaang tinamó ó ng̃ mg̃a namimintacasi, kinilala niláng utang na loob sa Dios ang ganitóng túlong, at hindî silá nag-aalinlang̃an sa paniniwalang pagca walâ ng̃ mg̃a tulisán, ang mg̃a guardia civil naman ang lilipulin ni San Francisco. Lalong pinagbuti ng̃a nilá ang pakikinig, sinundan nilá ang mg̃a sinasaysay ni Párì Dámaso, na nagpatuloy ng̃ pananalitâ:
"Cárilagdilagang guinoo: Ang malalaking mg̃a bagay talagáng malalakíng mg̃a bagay cahi't na sa tabí ng̃ mg̃a maliliit, at ang mg̃a maliliit cailan ma'y maliliit din na sa siping man ng̃ mg̃a malalaki. Itó ang sabi ng̃ Casaysayan, (Historia), at sa pagca't ang Casaysayan, sa sandaang palo'y isá lamang ang tumatamà, palibhasa'y bagay na gawâ ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa sabi ni Ciceron, ang may dilà ay nahihidwâ, ayon sa casabihan sa aking bayan, ang nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang hindî sinasabi ng̃ Historia. Ang mg̃a catotohanang itó, Cárilagdilagang Guinoo, ay sinabi ng̃ Espíritu Santo, sa canyáng cataastaasang carunung̃ang cailan ma'y hindî naabót ng̃ pag iisip ng̃ tao mulâ pa sa mg̃a panahón, ni Séneca at ni Aristóteles, iyang mg̃a pantás na mg̃a fraile ng̃ unang panahón hanggang sa macasalanang mg̃a panahón natin ng̃ayón, at ang mg̃a catotohanang itó'y hindî ng̃â ibá cung di hindî palaguing ang mg̃a maliliit na bagay ay maliliit ng̃a, cung di pawang malalakí, hindî cung isusumag sa mg̃a mumuntî, cung di cung isusumag sa lalong malalakí sa lúpà at sa lang̃it at sa hang̃in at sa mg̃a pang̃anurin at sa mg̃a tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa camatayan.
—¡Siya nawa!—ang isinagót ng̃ maestro ng̃ V.O.T., at saca nagcruz.
Ibig ni Párì Dámasong papangguilalasin ang mg̃a nakikinig sa ganitóng anyô ng̃ pananalitáng canyáng napag-aralan sa isáng dakilang tagapagsermón sa Maynilà, at siya ng̃ang nangyari, na sa pagcápatang̃a sa gayóng caraming mg̃a catotohanan, kinailang̃an niyang dunggulín ng̃ paa ang canyáng "espiritu santo" (ang fraile bagáng sa canyá'y tagadictá) upang sa canyá'y maipaalaala ang canyáng catungculan.
—Maliwanag na nakikita ng̃ inyóng mg̃a matá!—ang sinabi ng̃ "espiritu" búhat sa ibabá.
"Maliwanag na nakikita ng̃ inyóng mg̃a matá ang sumasacsing ganáp at napapaukit na itóng waláng hanggáng catotohanang naalinsunod sa Filosofía! Maliwanag na nakikita iyáng áraw ng̃ mg̃a cabanalan, at sinabi cong áraw at hindî buwán, sa pagca't waláng malaking carapatang numingning ang buwán sa boong gabî; sa lupà ng̃ mg̃a bulág ang dalawáng mata'y harì ang bulág ang isáng matá lamang (nacapangyayari sa bayan ng̃ mg̃a hang̃al ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring numingníng ang isáng ílaw cung gabí, ó ang isáng maliit na bituin; ang lalong mahalaga'y ang macapagningníng cahi't catanghaliang tulad sa guinagawâ ng̃ áraw: ¡ganitó ng̃a ang pagniningníng ng̃ capatid na si Diego cahi't sa guitna ng̃ lalong mg̃a dakilang santo! ¡Nariya't nacahayág sa inyóng mg̃a matá, sa inyóng pusóng na hindî pananampalataya sa uliráng gawà ng̃ Cataastaasan upang mabigyáng cahihiyan ang lalong mg̃a dakila sa lupà; oo, mg̃a capatid co, hayag, hayag sa lahát, hayag!"
Nagtindíg ang isáng lalaking namumutlâ at nanginginig at nagtagò sa isáng confesionario. Siya'y isáng maglalacò ng̃ álac na nag-aagaw-tulog at nananag-inip na hinihing̃an siyá ng̃ mg̃a caribinero ng̃ "patente" na hindî niyá taglay. Hindî na raw siyá umalís sa canyáng pinagtaguan hanggang sa hindî natapos ang sermón. [258]
—"Mapagpacumbabà at maligpiting santo, ang iyóng cruz na cáhoy"—(ang dalá ng̃ larawan ni San Diego'y cruz na pilac),—"ang iyóng mahinhíng hábito'y pawang nagbibigay dang̃al sa dakilang si Francisco, na camí canyáng mg̃a anac at nakikiwang̃is sa canyáng mg̃a guinagawá! Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa lahát ng̃ mg̃a suloc, sa mg̃a ciudad, sa mg̃a bayan at hindî namin tiniting̃î ang maputi sa maitim"—(piniguil ng̃ Alcalde ang canyáng paghing̃a)—"sa pagtitiis ng̃ hindî pagcain at ng̃ mg̃a pagpapacahirap, santong lahi mo na sa pananampalataya at sa religióng may taglay na sandata"—(¡Ah! ang hining̃á ng̃ Alcalde)—"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na calagayan at pumipiguil na mabulíd sa malalim na bang̃in ng̃ capahamacán!"
Untiunting naghihicab ang mg̃a nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hindî pinakikinggan ni María Clara ang sermón: nalalaman niyang malapit sa canyáng kinalalagyán si Ibarra at siyáng sumasaisip niya, samantalang siyá'y nag-aabanico at canyáng minámasdan ang toro ng̃ isá sa mg̃a Evangelista, na waláng pinag-ibhán sa anyó ng̃ isáng calabaw na maliit.
"Dapat nating masaulong lahát ang mg̃a Santong Casulatan, ang búhay ng̃ mg̃a santo, at sa ganitó'y hindî co kinacailang̃ang sa inyó'y mang̃aral, mg̃a macasalanan; dapat ninyóng maalaman ang mg̃a bagay na itóng totoong mahalagá at kinacailang̃ang gaya ng̃ pagcasaulo sa Ama namin, bagá man nacalimutan na ninyó itó at nagbubuhay protestante ó hereje na cayó, na hindî nagsisigalang sa mg̃a ministro (cawaní ng̃ Dios, na gaya ng̃ mg̃a insíc), ng̃uni't cayó'y mang̃agpapacasama, lálò ng̃ mang̃apapahamac cayó, mg̃a sinumpa!"
—Abá, cosa ese pale Lámaso, ese! (Abá anó ba namán ang párì Dámasong iyán)—ang ibinulóng ng̃ insíc na si Cárlos, na iniirapan ang nagsesermóng nagpapatuloy ng̃ mg̃a pananalitáng naiisip niya ng̃ sandalíng iyón, at nagbúbubuga siyá ng̃ mg̃a licaw-licaw na mg̃a paglait at pagmumurá.
¡"Mamamatáy cayóng hindî macapagsisisi ng̃ inyóng mg̃a casalanan, mg̃a lahi ng̃ mg̃a hereje! Mulâ pa rito sa lupa'y pinarurusahan na cayó ng̃ Dios ng̃ mg̃a pagcapiit at pagcabilanggô! ¡Ang mg̃a mag-amag-anac, ang mg̃a babae ay dapat lumayô sa inyó: dapat cayóng bitayíng lahát ng̃ mg̃a namummunô at ng̃ hindî lumaganap ang binhî ni Satanás sa halamanan ng̃ Pang̃inoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cayó'y may masamáng casangcapan ng̃ catawáng humihicayat sa inyó sa pagcacasala, putulin ninyó, iabsáng ninyó sa apóy!..."
Nang̃ing̃inig si fray Dámaso, nalimutan niyá ang canyáng sermón at ang maayos na pananalitâ.
—Náriníg mo ba?—ang itinanóng sa canyáng casama ng̃ isáng binatang estudianteng taga Maynílà;—¿puputulin mo ba ang iyo?
—¡Ca! siyá na muna ang magputol!—ang isinagót ng̃ causap, na itinuturò ang nagsesermon.
Naligalig si Ibarra; luming̃ap sa canyáng paliguid at humahanap ng̃ alin mang súloc, datapwa't punôngpunô ang boong simbahan. Walang nárîrinig at waláng nakikita si María Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro ng̃ pinagpalang mg̃a cáluluwa sa Purgatorio, mg̃a cáluluwáng ang anyó'y mg̃a lalaki't mg̃a babaeng hubó't hubad na may nacapatong sa úlong "mitra," (sombrero ng̃ papa,) "capelo" (sombrero ng̃ cardenal), ó "toca" (talucbóng ng̃ monja), na nang̃aiihaw sa apóy at nang̃agsisicapit sa cordón ni San Francisco, na hindî nalalagot cahi't lubháng napacabig-at ang mg̃a nacabiting iyón.
Sa gayóng pagdaragdag ni Fray Dámaso ng̃ canyáng mg̃a naisipa'y nag-caligáw-ligáw ang espíritu santong fraile sa pagcacasunodsunód ng̃ sermón hanggang sa siya'y lumactaw ng̃ tatlóng mahahabang pangcát at sumamâ ang pagdidictá cay Párì Dámaso, na humihing̃al at nagpapahing̃a sa canyang maalab na pagmumurá.
"¿Sino sa inyó, mg̃a makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa mg̃a súgat ng̃ isáng dukhâ at libaguing magpapalimos? ¿Sino? Sumagót at itaas ang camáy cung sino! ¡Walâ sino man! Dati co nang nalalaman; walâ ng̃ang macagagawâ ng̃ gayón cung dî ang isáng santong gaya ni Diego de Alcalá; canyáng hinimuran ang boong cabulucán, at tulóy sinabi niyá sa isang capatid na nangguiguilalás; ¡Ganitó ang paggamot sa may sakít na itó! ¡Oh pagcacacawang gawâ ng̃ cristiano! ¡Oh pagcahabág na waláng cahulililip! ¡Oh cabanalan ng̃ mg̃a cabanalan! ¡Oh cagalinggaling̃ang hindî matutularan! ¡Oh waláng bahid na lunas!...."
At ipinagpatuloy ang isáng mahabang tanicalang mg̃a ¡oh! na idiniripa ang mg̃a camáy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na lumipad ó bumugaw ng̃ mg̃a ibon.
"Nagsalitâ siyâ ng̃ latin bago mamatáy, ¡bagá man dating hindî murunong ng̃ latin! Mangguilalás cayó mg̃a macasalanan! ¡Hindî cayô macapagsasalitâ ng̃ latin, baga man pinag aaralan ninyó, at sa pag aaral na ito'y pinapalò cayó, hindî cayó macapagsasalitâ ng̃ latin, mamamatay cayóng hindî macapaglálatin! ¡Isáng biyaya ng̃ Dios ang macapagwicang latin, cayâ nagsasalita ng̃ latín ang Iglesia! ¡Acó ma'y nagwiwicang latin din! ¿Bakit ipagkakait ng̃ Dios ang caaliwang itó ng̃ loob sa canyáng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyáng mamatáy, mapababayaan ba siyáng hindî nagwiwicang latín? Hindî ng̃a mangyayari! Cung magcagayó'y hindî gaganáp sa catuwiran ang Dios, hindî sa totohanang siyá'y Dios! ¡Nagwicang latín ng̃â siyá at nagpapatotoo ang mg̃a sumulat ng̃ aclat ng̃ mg̃a panahóng iyón!" At canyáng binigyáng wacás ang canyang pasimula ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ lalong pinaghirapan niya na canyáng inumit sa titic ng̃ isáng dakilang manunulat, na si Guinoong Sinibaldo de Más.
"¡Binabatì ng̃â cata, marilág na Diego, dang̃al ng̃ aming samahán! Puspós ca ng̃ cabanalan, mahinhing may capurihán; mapagpacumbabang may camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na mapagmithi; caaway na tapát ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng lubháng maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalaíng waláng málay; waláng bahid calupaang sumisinta; hindî maimiking may tinagong líhim; mapagtiis na matiyagá; matapang na natatacot; mapagpiguil na may calooban; mápang̃ahás na masulong; mapanalimang nagpapacatinô; mahiyaing may carang̃alan; mapag-ing̃at ng̃ iyóng pag-aaring hindî mahinayang̃in; maliksing tagláy ang cáya; mapagbigáy galang na marunong makipagkapuwa-tao; matalas ang ísip na ma-ing̃at; mahabaguing may awa, matimtimang may hiyá; mapanghigantíng matapang; sa casipaga'y dukhâ na mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; waláng malay na nacacatalós; mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithíng matuto: ¡linaláng ca ng̃ Dios upang camtán ang mg̃a caayaayang lugód ng̃ pagsintang malamlam!...Tulung̃an mo acóng umawit ng̃ iyóng mg̃a cadakiláan at ng̃ ang iyóng pang̃ala'y lalong mataas cay sa mg̃a bituin at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulung̃an ninyó acóng huming̃i sa Dios ng̃ cauculáng tálas ng̃ ísip, sa pamamag-itan ng̃ pagdarasal ng̃ isáng Aba Guinoong María!...
Nang̃agsiluhód na lahát at bumáng̃on ang isáng hûgong na catúlad ng̃ sabay-sabáy na húgong ng̃ sanglíbong bubúyog. Iniluhód ng̃ Alcalde ng̃ malakíng pag-hihirap ang isáng páa, na iniíiling ang úlo sa samâ ng̃ lóob; namutlá at nagsisisi ng̃ taimtim sa púsò ang alférez.
—¡Napacadiablo ang curang iyán!—ang ibínulóng ng̃ isá sa mg̃a binatang galing Maynílà.
—¡Huwág cang maing̃ay!—ang sagót ng̃ casáma,—naririnig táyo ng̃ canyáng asawa.
Samantala'y hindî ang pagdarasál ng̃ Abá Guinoong María ang guinágawâ ni Párì Dámaso, cung dî ang pag-away sa canyáng "espíritu santo," dáhil sa paglactaw na guinawâ sa tatlóng pinacamainam na pangcát ng̃ canyáng sermón, sacâ cumáin ng̃ tatlóng merengue at uminóm ng̃ isáng vasong álac na Málaga, sa canyang lubós na pananalig na masusundûan niyá sa canyáng kináin at ininóm na iyon ang magagalíng na salitáng canyáng sasaysayin, ng̃ higuít sa maibubulóng sa canyá ng̃ lahát ng̃ mg̃a "espiritu santong" cáhoy na may anyóng calapati ó may but-ó't may lamáng may anyóng malibang̃ing fraile. Pasisimulan niya na ang sermóng wícang tagalog.
Tinuctucán ng̃ matandáng mapamintacasi ang canyáng apóng babae, na naguising na masamâ ang loob at nagtanóng:
—¿Dumating na ba ang oras ng̃ pag-iyác?
—Hindî pa, ng̃uni't huwag cang matulog ¡"condenada"!—ang isinagót ng̃ mabait na núnong babae.
Babahagyâ lamang ang naitandá namin sa pang̃alawang bahágui ng̃ sermón, sa macatwíd bagá'y ang sa wícang tagalog. Hindî nagsasaulo ng̃ pinag-ayos sa wicang tagalog si Párì Dámaso, cung dî ang maisipan na lamang niyá sa oras ng̃ pagsesermón, hindî sa dahiláng malakî ang dunong niyá sa pananagalog cay sa pang̃ang̃astila, cung dî palibhasa'y ipinalálagay niyáng páwang hang̃ál ang mg̃a filipinong mg̃a taga lalawigan sa maayos na pananalitâ, hindî siyá nang̃ang̃anib macapagsalitâ ng̃ mg̃a caul-ulán sa haráp nilá. Sa mg̃a castila'y ibá ng̃ bagay, may naringgan siyáng may palatuntunan daw na sinusunod sa magalíng na pananalumpatì, at hindî ng̃â malayong magcaroón sa mg̃a nakikinig ng̃ isá man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang guinoong Alcalde Mayor ang isá sa canilá; at dahilán dito'y isinusulat muna niyá ang canyáng mg̃a sermón, pinagsisicapang pagbutíhin, kinikikil at sacâ isinasaulo pagcatápos, at guinágawâ niyá ang pagsasanay sa loob ng̃ mg̃a dalawáng áraw bágo dumatíng ang pagsesermón.
Naguíng cabalitaàng sino man sa nakikinig ay hindî nacaunawa ng̃ caboóan ng̃ sermóng iyón: at gayón ang nangyari, palibhasa'y mapupuról ang caniláng ísip at totoong malalalim ang mg̃a sinabi ng̃ nagsermón, ang sabi ng̃a ni Hermana Rufa, cayâ ng̃a't nasáyang lámang ang paghihintáy ng̃ mg̃a nakikinig ng̃ pagdatíng ng̃ mg̃a pananalitáng kinararapatang iyacán, at bucód pa sa roo'y mulíng natúlog ang "condenadang" apó ng̃ matandáng mápagbanal.
Gayón man, itóng huling bahaguing itó'y namung̃ang hindî gáya, ng̃ úna, cahi't sa mg̃a tang̃ing nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa dacong súsunod.
Nagpasimulâ ng̃ isáng: "Maná capatir con cristiano", at sacá isinunod dito ang dugyóng-dugyóng mg̃a salitáng hindî maihuhulog sa anô mang wicà; nagsalita ng̃ tungcól sa cáluluwa, sa Infierno, sa "mahal na santo pintacasi, sa mg̃a macasalanang mg̃a "indio" at sa mg̃a banal na mg̃a Páring Franciscano.
—¡Menche!—anáng isá sa dalawáng mg̃a waláng galang na tagá Maynila sa canyáng casama:—wicang griego sa ganáng ákin ang lahat ng̃ iyán, yayao na acó.
At sa pagca't nakita niyang nacasará ang lahát ng̃ pintuan, doón siyá lumabás sa sacristía, na ano pa't malaking totoo ang ipinagcasala ng̃ mg̃a tao at ng̃ nagsesermón, sa dahil sa gayo'y namutlâ at itiniguil ni Párì Dámaso sa calahati ang isáng salitâ niyá; inacálà ng̃ ilang magsasalitâ siyá ng̃ isáng mabalásic na múra, ng̃uni't nagcásiya na lamang si Párì Dámaso na pasundan niyá ng̃ ting̃in ang umalís, at sacâ ipinagpatúloy ang pagsesermón.
Ibinulusoc niyá ang mg̃a sumpâ lában sa lácad ng̃ mg̃a caasalan ng̃ sangcataohan, lában sa pagwawaláng gálang, lában sa bagong sumísilang na paglabág sa religión. Tila mandîn ang ganitóng bágay ang siyang totóong canyáng cáya, sa pagca't nag-aalab ang canyáng ísip, at nagsásalitâ ng̃ boóng caríinan at caliwanagan. Tinúcoy ng̃ canyáng pananalitâ ang mg̃a macasalanang, hindî nagsisipang̃umpisal, na nang̃amamatay sa bilangguang hindî nacatatanggap ng̃ mg̃a sacramento, ng̃ mg̃a familiang sinumpâ ng̃ Dios, ng̃ mg̃a palalo't mg̃a sopladong "mesticillo" ng̃ mg̃a binatang nagdudunongdunung̃an, mg̃a "filosofillo" ó "pilosopillo", ng̃ mg̃a "abogadillo", mg̃a "estudiantillo" at iba pa. Hindî cailâ ang caugalîang tagláy ng̃ marami, pagcà ibig niláng libakín ang caniláng mg̃a caaway: dinuduluhan nilá ang mg̃a pananalitâ ng̃ "illo", palibhasa'y walâ na mandíng mapigâ sa caniláng útac, at sa ganitóng gawá'y lubos na siláng lumiligaya.
Naririnig na lahát ni Ibarra at canyáng nalalaman ang mg̃a pasaring na iyón. Nananatili sa canyá ang paimbabáw na catahimican ng̃ lóob, hinahanap ng̃ canyáng mg̃a matá ang Dios at ang mg̃a púnong may capangyarihan, datapuwa't doo'y walà cung dî mg̃a laráwan ng̃ mg̃a santo at ang humihímlay na Alcalde.
Samantala'y náraragdagan ng̃ náraragdagan ang silacbó ng̃ álab ng̃ loob ng̃ nagsesermón. Sinasabi niyáng ng̃ mg̃a unang panahón daw, ang lahát ng̃ filipino, cung nacacasalubong ang isáng sacerdote ay nagpupugay, iniluluhód ang isáng páa sa lúpà at hinahagcán ang camáy ng̃ párì.—"Datapua, gayón, ang idinugtóng—an gawa nínyo láman, inaális nínyo an salácot ó an "sombrero de castorillo", na nalalágay nínyo nacakilin sa ibabaw nan ínyo úlo, para húwac masisíra ang súclay nan ínyon búhoc! Hústo na sabihin nínyo: ¡Magandanaraw, "amon"! at may maná palalo, na maná "estudiantillos de poco latin", na dahil sila naaáral sa Manila ó sa Europa, acala na níla mayron na sila catuwiran makicámay síla sa ámin, sa lugar na síla mahahálic nan cámay sa amin ...¡Ah! madáli na darásin an paghuhúcom, matatápos an múndo, maramî maná sánto an huhúla níto uúlan nan ápoy, báto, sáca ábo, para parusahan an capalaluan nínyo!"
At bago niyá iniaral sa báyang huag tuláran ang gayóng mg̃a "salvaje", cung dî bagcós pang lumayô at casusutan ang gayóng mg̃a táo, sa pagcá't silá'y páwang mg̃a "excomulgado."
—"Din-guin ninyo an sabi nan maná "santos concillos!"—anya—"Cun nasasalûbun nan ísan indio sa calle an ísan cura, itutún-go an úlo, ihahánda an cányan lilo, at nan an amon ay cumapît dóon; pácca nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gáyon, hihinto an indio, mapupúgay nan salácot ó sombrero nan boon gálan; sa catapúsan, cun an indio nacacabáyo at nadlalácat an cura, iíbis sa cabayo an indio at hindî sasácay úli hángan híndî nasasábi sa cánya nan cura ¡sólon! ó cun totoo maláyo na an cura. Maná sabi íto ng̃ santos concillos, at an hindî nasusúnod, síya maguiguin "excomulgado."
—At ¿pagca ang sinasacyán ng̃ isá'y isáng calabaw?—ang tanóng ng̃ isáng masuring magsasacá sa canyáng calapít.
—¡Cung gayó'y ... macapagpapatuloy ca!—ang isinagót nitó na totoong marúnong umíbag.
Datapuwa't marami ring nacacatulog ó nalilibang, bagá man nagsisisigaw ang nagsesermón at cumikiyang magalíng; paano'y iyón ng̃ iyón ang isenesermón sa anó mang áraw at sa anó mang bagay: nawalán ng̃ cabuluháng magbuntóng-hining̃á at magtang̃istang̃isan ang iláng mápagbanal na babae, dahil sa mg̃a casalanan ng̃ mg̃a pusóng, napilitang itiguil nilá ang caniláng gawâ dáhil sa walâ sino mang sa canílá'y makisapì. Si Hermana Putî ma'y laban doon ang iniisip. Nacatulog ng̃ mainam ang isáng lalaking nacaupô sa canyáng tabí, na waláng ánó-anó'y natumbá sa canyáng ibabaw, na anó pa't nalúcot ang canyáng hábito: dinampót ng̃ mabait na matandáng babae ang canyáng bacyâ at guinísing sa cáhahampas ang lalaking iyón, casabay ng̃ sigaw na:
—¡Ay! ¡láyas, salvaje, háyop, demonio, calabáw, áso, condenado!
Nagcaguló ng̃à dahil dito. Humintô ang nagsesermón, itinaás ang mg̃a kílay, sa pagtatacá niyá sa gayóng calakíng caligaligan. Linúnod ng̃ cagalitan ang salitâ sa canyang lalamúnan, caya't walâ siyang nagawâ cung dî umatúng̃al at, suntukín ang palababahan ng̃ púlpito. Namúng̃a ang gayóng gawâ: binitiwan ng̃ matandang babae ang bacyâ, nagbubulóng at pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhód siya ng̃ boong cataimtiman.
—"¡Aaah! ¡aaah! ¡ang sarisawa'y!—naisigaw ng̃ nagagalit na sacerdote, na naghalukípkip at naipailíng-ilíng;—¡sa ganyan baga cun caya acó nangagaral dito sa inyó sa boon umaga, maná salvajes! Dito sa baháy nan Dios cáyo naaáway at cayo nasasábi nan maná salitan masasáma, maná walan híya! ¡Aaaah! cayo wála nan iguinágalan!....Ito an maná gawa nan calibugan at nan hindî paglayo sa calupaan nan panahon ito! Sinasabi co na sa inyo ¡aah!
At ipinatuloy niya ang pagsesermón tungcól sa bagay na itó sa loob ng̃ calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatang̃otang̃o na si María Clara sa pagcaantoc, hindî na mapaglabanan ng̃ abang dalaga ang pagtutucá, palibhasa'y walâ ng̃ ano mang pintura at ano mang larawan man lamang na mapagsiyasat sa mapaglibang̃an. Hindî na nacalingit cay Ibarra ang mg̃a sinasabi at gayón din ang mg̃a pasaring; ang canyang iniisip ng̃ayó'y isang maliit na bahay sa taluctóc ng̃ isang bundóc, at doo'y nakikita niyang si María Clara'y na na sa halamanan. ¡Anóng masakit sa canya cung doon sa capataga'y gumagapang ang mg̃a tao sa canilang mg̃a imbing bayan!
Macaalawang ipinatugtóg ni Párì Sibyla ang campanilla, ng̃uni't itó'y parang guinagatung̃an ng̃ cahoy ang apóy: palibhasa'y "tercero" si fray Dámaso'y lalò nang pinahabà niya ang sermón, Nang̃ang̃agat-labi si Fray Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyáng salamín sa matáng "cristal de roca", na guintô ang kinacacabitan. Si Fray Manuel Martín ang tang̃ing tíla mandín nakikinig ng̃ boóng ligaya, sa pagca't ng̃uming̃iti.
Sa cawacasa'y sinabi ng̃ Dios na siya na, napagal ang nagsesermón at nanaog sa púlpito.
Nang̃agsiluhód ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscós ng̃ Alcalde ang canyang mg̃a mata, inúnat niya ang isang brazo na para manding nag-iinat, nagbitiw ng̃ isang malalim na ¡"ah"! at naghicab.
Ipinagpatuloy ang misa.
Nang cantahín na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est", ng̃ magasiluhód na ang lahat, at ng̃ magsitung̃ó na ang mg̃a sacerdote, ibinulóng ng̃ isang lalaki sa taing̃a ni Ibarra ang ganitó:—"Sa ceremonia ng̃ bendición ay huwag pô cayóng lálayô sa cura, huwag cayóng lulusong sa húcay, huwag cayóng lalapit sa bató; mapapang̃anyayà ang inyóng búhay cung di ninyó acó sundin!".
Nakita ni Ibarrang nawalâ si Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya ng̃ bagay na iyón.
XXXII.
ANG "CABRIA".
Guinanáp ng̃ taong naniniláw ang canyáng pang̃acò: hindî isáng madaling wariing "cábria" (pangbabâ ó pangtaas ng̃ anó mang bágay na mabigát) ang itinayô sa ibábaw ng̃ nacabucás na húcay upang ibabâ roon ang lubháng malaking batóng "granito"; hindî ang panukalang "trípode" (tatlóng tungcóng caláng mg̃a mahahabang cahoy) ni ñor Juan, upang ibitin sa dúlo niyá ang isáng "polea," yao'y mahiguít, yao'y bucód sa isáng máquina'y isáng pamuti, ng̃uni't isáng dakílà at nacahahang̃ang pamúti.
Sa ibábaw ng̃ walóng metro ang táas ay nátatayô roón ang totoóng maguló at mahírap na liríping mg̃a "andamlo": apat na malalaking cáhoy na nacabaón sa lúpà ang siyáng mg̃a pinacahalígui, na nagcacacabitcabit sa pamamag-itan ng̃ mg̃a malalakíng cahab ang pahaláng, na nagcacacabit cabit namán sa pamamag-tan ng̃ malalaking pácong hanggáng sa calahatì lamang ang nacabaón, marahil sa pagcá't aalisin din lamang agad ang bagay na iyón, ay ng̃ magaang na mapagcalás-calás. Ang malalaking mg̃a lubid na nacabitin sa lahát ng̃ mg̃a panig, ang siyáng nacapagbíbigay anyóng catibáyan at cadakilâan ng̃ caboôang nacocoronahan doón sa itáas ng̃ mg̃a banderang may sarisaring cúlay; mang̃a gallardete na nagsisiwagaywáy at lubháng malalakíng mg̃a guirnaldang bulaclác at mg̃a dahong totoóng nacalulugod panoorin.
Doon sa caitaasan, sa lilim ng̃ mg̃a anino ng̃ mg̃a malalaking cáhoy, ng̃ mg̃a guirnalda at ng̃ mg̃a bandera, nacabiting ang tálì ay mg̃a lúbid at mg̃a ganchong bácal, ang isáng pagcálakilakíng "polea" na may tatlóng "rueda," at sa mg̃a nagniningning na taguiliran nito'y nacasulót at nacasacáy ang tatlóng lúbid na lálò pa mandíng malalaki cay sa mg̃a ibá, at nacabitin sa tatlóng pagsálalaking mg̃a lúbid na itó ang isáng pagcálakilaking "sillar" na buò na may hucay sa dácong guitnâ, na cung itámà sa cápuwâ gúang ng̃ isáng bátong capapatung̃ang na sa ilálim na ng̃ húcay, siyang maguiguing gúang na láang paglálagyan ng̃ casaysayang casalucuyan, ng̃ mg̃a pámahayagan, ng̃ mg̃a casulatan, ng̃ mg̃a salapi, ng̃ mg̃a medalla at ibá pa, at ng̃ maibalità ang mg̃a bagay na iyôn sa mg̃a táong mabubuhay sa cáhulihulihang panahón. Nagmumulâ ang mg̃a malalakíng lúbid na itó sa itáas na patung̃ó sa ibabá, at nasusulot sa isá pang "poleang" malaki ring nacagápos sa paanan ng̃ "aparatong" iyón, at ang dácong dúlo ng̃ mg̃a lúbid na iyó'y nacabilibid sa "cilindro" ng̃ isáng "torno", na nacapacò sa lúpà ng̃ malalaking cáhoy. Ang tornong itó, na napagagalaw sa pamamag-itan ng̃ "dalawáng manubrio" ay nagdáragdag sa lacás ng̃ tao ng̃ macasandaang ibayo, dahil sa nagcaca-camá-camáng mg̃a ruedang may ng̃ipin, bagá man ang nasusunduang lacás ay naguiguing cabawasán namán sa catulínan.
—Tingnán pô ninyó,—ang sabi ng̃ taong nanínilaw samantalang pinipihit ang "manubrio;"—tingnán pó ninyó, ñor Juan, cung di sa lacás co lamang ay laking naitátaas at naibábabâ ang calakilakihang bató.... Nápaca buti ang pagcacaanyô-anyô, na áyon sa maibigan co'y aking naitátaas ó naibábabâ ng̃ isá ng̃ isáng dálì, at ng̃ magawâ ng̃ boóng caal-wanan ng̃ isáng táong nasasailalim ng̃ hûcay ang paglalapat ng̃ dalawáng bató, samantalang aking pinang̃ang̃asiwáan búhat díto.
Hindî ng̃â mangyayaring dî pangguilalasán ni ñor Juan ang taong ng̃umíng̃iti ng̃ anyóng totoóng cacaibá. Nang̃ag-uusap-usapan ang mg̃a nanónood, at caniláng pinupuri ang lalaking naninilaw.
—¿Sino pó bâ ang nagtúrò sa inyó ng̃ "maquinaria?"—ang tanóng sa canyá ni ñor Juan.
—¡Ang aking amá, ang aking nasirang amá!—ang sagót na casabáy ang canyáng cacatuwáng ng̃itî.
—¿At sa inyóng amá?...
—Si Don Saturnino, ang núnò ni Don Crisóstomo.
—Hindî co nalalamang si Don Saturnino'y....
—Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hindî lámang mainam mamalò at ibinibilad sa araw ang canyang mg̃a trabajador; bucód sa roo'y marunong pumúcaw sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating ang panahóng inyó ring makikita cung anó ang itinurò sa akin ng̃ aking amá,—¡makikita rin pô ninyó!
At ng̃uming̃itî ang lalakíng nanínilaw, ng̃uni't sa isáng cacatuwang anyò.
Sa ibabáw ng̃ isáng masang natatacpan nang isáng "lapíz" (pangladlad sa mg̃a dingding ó pangtakip sa mg̃a mesa) na galing sa Persia'y nacalagáy roon ang cawang̃is ng̃ hihip na tinggâ, at ang mg̃a bagay na iing̃atan sa pinacalibing̃ang iyón: isáng caja na ang mg̃a pinacadingding ay macacapal na cristal ang siyang paglalagyan ng̃ pinacabangcáy na iyóng hindî mabubulóc ng̃ isang panahón at siyáng caliligpitan ng̃ mg̃a macapagpapaalaala sa mg̃a tao sa haharapíng panahón ng̃ mg̃a bagay na ucol sa isáng panahóng nacaraan na. Itó ang ibinúbulong ng̃ filósofo Tasio na doroon naglalacadlacad.
—Marahil isáng áraw, pagca ang gawang nagpapasimulá ng̃ayón ng̃ pagsilang sa maliwanag ay cung matandâ na at maguibâ dahil sa iláng mg̃a sacunáng sa canyá'y nagdaan, cung magcabihira'y dahil sa mg̃a pagpapagpág (paglindol) ng̃ Naturaleza, cung magcabihira'y dahil sa mapagwasac na camay ng̃ tao, at sumiból sa ibabaw ng̃ mg̃a casangcapan ng̃ guibáng itó ang damó at baguing; at pagcatapos, cung pugnawin na ng̃ panahón ang damó, ang baguing at ang mg̃a siráng casangcapan ng̃ bahay na itó, at catcatin sa mg̃a dahon ng̃ Casaysayan (Historia) ang sa canyá'y gunitâ, at gayón din ang mg̃a gumawâ sa canyá, na malaon ng̃ panahóng nawalâ sa alaala ng̃ mg̃a tao: marahil, cung napalibing na ó nawala na ang mg̃a lahing casama ng̃ mg̃a pinacabalát ng̃ lúpà, sa isá lamang pagcacataon, cung pasilang̃in ang tilamsíc ng̃ apóy sa batóng matigás ng̃ pico ng̃ sino mang manghuhucay ng̃ mina, mangyayaring masunduan sa sinapupunan ng̃ malakíng bató ang mg̃a talinghagà at mg̃a lihim. Marahil ang mg̃a pantás ng̃ isáng nacióng dito'y tumirá'y mang̃agsisicap, na gaya naman ng̃ pagsisicap ng̃ayón ng̃ mg̃a "egiptólogo" (ang mg̃a malulugdin sa mg̃a bagay na na sa Egipto) sa nang̃atiráng bagay ng̃ isáng dakilang "civilizaciong" nagpagal sa pagsisiyasat ng̃ waláng hanggan, at hindî sinapantahang sa canya'y bababá ang isáng pagcahabàhabang gabi. Marahil sabihin ng̃ isáng paham na "profesor" (tagapagturò) sa canyáng mg̃a alagàd, na may limá hanggang pitóng taon, sa isang wicang siyang sinasalita ng̃ lahát ng̃ mg̃a tao;—"Mga guinoo! Pagcatapos na matingnán at mapagsiyasat ng̃ boong catiyagaan ang mg̃a bagay na nasumpung̃an sa ilalim nitóng ating lupà, pagcatapos na mausisà ang cahulugán ng̃ iláng mg̃a tandà, at pagcatapos na maihulog sa wica natin ang iláng mg̃a salitâ, masasapantahâ nating walang anó mang tacot na magcamalî, na nauucol ang mg̃a bagay na iyon sa panahón nang cahunghang̃an nang tao, sa madilim na panahóng caraniwan nating tawaguing panaguinip nang isip. Tunay ng̃a, mg̃a guinoo; sucat na ang sabihin sa inyó, upang mapagcuròcurò ninyo cung gaano ang cahang̃alan ng̃ mg̃a canúnonunuan natin, na ang tumira rito'y hindî lamang cumikilala pa silá ng̃ mg̃a hari, cung di upang macapagpasiyâ silá ng̃ anó mang bagay na nauucol sa pamamahalâ sa caniláng sariling bayan, kinacailang̃an pa niláng dumaló sa cabilang dulo ng̃ daigdíg, na ano pa't masasabi nating sila'y catulad ng̃ isáng catawang upang gumaláw ay kinacailang̃ang magtanóng sa canyáng ulo, na na sa cabílang ibayo ng̃ Sanglibután, marahil sa mg̃a lupaing itinatagò ng̃ayón ng̃ mg̃a alon. Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan ng̃ ísip, cahi't acalain ninyóng hindi sucat mangyari, inyóng kilalaning gayón ng̃a cung didilídilihin ang calagayan ng̃ mg̃a kinapal na iyóng bahagyâ na lamang nang̃ang̃ahas acóng tawaguing tao! Ng̃ mg̃a caunaúnahang panahóng iyón, ang mg̃a kinapal na ito'y nakipag-uusap pa (ganitó marahil ang caniláng boong acalà) sa Lumikhâ sa canilá, sa pagca't silá'y may mg̃a kinikilálang mg̃a Ministro (kinacatawan) ng̃ Lumikhá iyán, mg̃a kinapal na iba cay sa mg̃a ibá na caniláng sa tuwi na'y pinang̃ang̃alanan ng̃ mg̃a talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan sa mg̃a letrang ito'y hindî nang̃agcacaisa ang ating mg̃a marurunong. Alinsunod sa pangcaraniwang profesor ng̃ mg̃a wicà, sa pagca't walà cung dí sasandaan lamang ang mg̃a profesor ng̃ mg̃a wicang malakí ang caculang̃an na siyang gamit ng̃ nacaraang panahón, marahil "Muy Rico Propietario" daw ang cahulugan ng̃ M. R. P., sa pagca't may pagca pang̃alawang Dios ang mg̃a Ministrong itó, mg̃a cábanalbanalan mg̃a cágaling galing̃ang mananalumpatì, mg̃a carunong-dunung̃an, at bagá man totoóng malakí ang caniláng capangyarihan at sa canila'y pagcaaalang-alang, cailan ma'y hindi silá gumagawâ ng̃ cahi't babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin ng̃ paniniwala sa aking sapantahang hindî cawang̃is ang canilang pagcatao sa pagcatao ng̃ ibâ. At cung hindî maguing casucatan itó upang mapapagtibay ang aking panucalâ may natitirá pang isáng catuwirang hindî sinasalansang nino man at bawa't áraw na nagdaraa'y lalò at lalòng nagtútumibay, na pinapananaog ng̃ mg̃a talinghagang kinapal na iyón ang Dios sa ibábaw ng̃ lupà, sabihin lamang nilá ang ilang wicà, na hindî nasasalita ng̃ Dios cung dî sa pamamag-itan ng̃ canilang bibig, at ang Dios na iyá'y caniláng kinacain, iniinóm nilá ang canyáng dugô at madalas na ipinacacain nilá naman sa mg̃a táong caraniwan."
Ito'y iba pang mg̃a bagay ang inilalagay ng̃ hindi mapaniwalaíng filósofo sa bibíg ng̃ mg̃a may bulóc na pusong mg̃a tao sa panahóng sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hindî ng̃a totoong malayò ng̃uni't pag-balican natin ang ating sinasaysay. Inihahanda ng̃ayón ang pagcaing masaráp sa mg̃a kioskong kinakitaan natin camacalawa sa maestro at sa mg̃a alagád. Gayón, ma'y sa mesang handâ sa mg̃a bata'y wala isá man lamang botella ng̃ alac, ng̃uni't ang cahalili nama'y ang lalong sumasaganang ang mg̃a bung̃a ng̃ cahoy. Sa lilim ng̃ bálag na siyang naghuhugpóng sa dalawáng kiosko'y naroroon ang mg̃a upuan ng̃ mg̃a músico, at sacá isáng mesang nalalaganapan ng̃ mg̃a matamís, ng̃ mg̃a "cosfitura", ng̃ mg̃a frascó ng̃ tubig na nacocoronahan ng̃ mg̃a dahon at mg̃a bulaclac na inihahandâ sa mauhaw na mg̃a taong dadalo róon.
Nagpatayô ang maestro ng̃ escuela ng̃ mg̃a palosebo, ng̃ mg̃a lucsúhan at nagpabitin ng̃ mg̃a cawali't mg̃a palayoc na iniuucol sa catuwatuwang mg̃a larô. Nang̃aglúluponlúpon sa lilim ng̃ mg̃a cáhoy ó sa ilalim ng̃ balag ang caramihang taong masasayáng mg̃a cúlay ang damit na bihís, at sila'y nang̃agsisitacas sa maningning na áraw. Nang̃agsisipanhíc ang mg̃a batà sa mg̃a sang̃á ng̃ mg̃a cahoy ó sa ibábaw ng̃ mg̃a bató, sa pagcaibig niláng makitang magaling ang "ceremonia", at sa gayó'y narurugtung̃an nilá ang cababaan ng̃ canilang taas; minámasdan nilá ng̃ boong pananaghilì ang mg̃a batang pumápasoc sa escuelang malílinis at magalíng ang pananamít na nang̃aroróon sa lugar na sa canila'y laan. Malakíng di ano lamang ang galác ng̃ mg̃a magúgulang; baga man sila'y abáng mg̃a tagabukid, sa pagca't mapapanoód niláng cumácain ang caniláng mg̃a anac sa mesang natatacpan ng̃ maputing mantel, na halos mawawang̃is sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang mg̃a bagay na iyón upang huwag magdamdam gutom, at ang gayóng pangyayari'y pagsasabisabihanan ng̃ salinsaling maguiguing tao sa ibábaw ng̃ lupà.
Hindî nalao't narinig ang malayong mg̃a tinig ng̃ músical ang nang̃ung̃una'y isáng pulutóng ng̃ sarisaring tao, na ang bumúbuo'y taglay ang lahát ng̃ mg̃a gúlang at taglay ng̃ pananamít ang lahát ng̃ mg̃a cúlay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong "aparato" niyá ng̃ isáng sulyap. Sinusundán ang canyáng matá at hinihiwatigan ang lahát niyáng mg̃a kilos ng̃ isáng mapag-usisang tagabúkid: yao'y si Elias na dumaló rin doo't ng̃ panoorin ang "ceremonia"; halos hindî siyá makilala dahil sa canyáng salacót at sa anyô ng̃ canyáng pananamit. Pinagpilitan niyáng siya'y mapalagay sa lalong magalíng na lugar, halos sa siping ng̃ torno, sa pampang ng̃ húcay.
Casama ng̃ músicang dumating ang Alcalde, ang mg̃a namúmunong guinoo sa bayan, ang mg̃a fraile at ang mg̃a castilang may mg̃a catungculan, liban na lamang cay Parì Dámaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyáng totoong naguing caibigan, mulà ng̃ canyang handugan siya ng̃ ilang maaayos na pagpuri, dahil sa canyang mg̃a condecoración at mg̃a banda: ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina ng̃ loob ng̃ marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alférez at ilang mayayaman, ng̃ maningning na cawan ng̃ mg̃a dalagang may dalang payóng na sutlâ. Sumúsunod si Párì Salvi na walang kibô at anyóng nag-iisipisip, na gaya ng̃ dating canyang ugali.
—Umasa pô cayó sa aking túlong cailán ma't ucol sa isáng mabuting gawâ,—ang sabi ng̃ Alcalde cay Ibarra;—ibibigay co sa inyó ang lahát ninyóng cacailang̃anin, ó pabibigyan co cayâ cayó sa ibá.
Samantalang silá'y napapalapít, nararamdaman ng̃ binatang tumatahip ang canyáng púsò. Hindî niyá sinasadya'y tinung̃o ng̃ canyáng mg̃a matá ang cacaibáng mg̃a andamio na doo'y nacatayô; nakita niyáng sa canyá'y yumuyucod ng̃ boong galang ang lalaking naninilaw at siya'y tinitigang sandalî. Pinagtakhan niyá ang pagcasumpóng doon cay Elías, na sa pamamag-itan ng̃ isáng macahulugang kiráp ay ipinaunawà sa canyáng alalahanin ang sa canyá'y sinabi sa simbahan.
Isinuot ng̃ cura ang mg̃a pananamít ng̃ pagcacaserdote at pinasimulaan ang "ceremonia": tang̃an ng̃ sacristan mayor na bulág ang isáng matá, ang libro, at tang̃an naman ang isáng monagulilo ang pangwisic at lalagyan ng̃ tubig na bendita. Na sa paliguid ang mg̃a ibá, nacatayò at pawang nacapugay, napacalaki ang caniláng catahimican, na anó pa't baga man ang pagbasa'y mahinà napagwawaring nang̃ing̃iníg ang voces ni Pàri Salvi.
Samantala'y inilagáy sa cajang cristal ang lahat ng̃ bagay na doo'y ilalaman, gaya bagá ng̃ mg̃a sulat camay, mg̃a pamahayagan, mg̃a medalla, mg̃a salapi at ibá pa, at ang lahat ng̃ iyo'y isinuot sa parang hihip na tinggâ at inihinang na magalíng ang takip.
—Guinoong Ibarra, ¿ibig pô ba ninyóng ipasoc ang caja sa dapat calagyan? ¡Hinihintay ng̃ Cura!—ang inianas ng̃ Alcalde sa taing̃a ng̃ binatà.
—Malaking totoo pô ang aking pagcaibig,—ng̃ isinagót ni Ibarra,—ng̃unit cung magcagayó'y cacamcamin co ang nacauunlac na tungculing iyan sa guinoong Escribano; ¡ang guinoong Escribano ang siyang marapat magpatotoo ng̃ guinagawang itó!
Kinuha ng̃ Escribano ang cajang iyón, nanaog sa hagdanang nalalatagan ng̃ alfombra na patung̃o sa húcay, at inilagay ng̃ cadakilaang marapat sa gúang ng̃ bató. Ng̃ magcagayo'y dinampót ng̃ cura ang "hisopo" at winiligan ang bató ng̃ tubig sa bendita.
Dumatíng ang sandalíng dapat na maglagáy ang bawa't isá ng̃ isang cucharang "lechada" sa ibábaw ng̃ sillar na nacalagáy sa húcay at ng̃ lumápat na magalíng at cumapit ang isáng manggagaling sa itaas.
Inihandóg ni Ibarra sa Alcalde ang isáng cucharang albañil, na sa malapad na dahong pilac niyó'y nacaukit ang bilang ng̃ araw na iyón: ng̃uni't nagtalumpatì muna ng̃ wicang castilà ang mahal na Alcalde.
"¡Mg̃a taga San Diego!"—anya sa salitáng cagalanggalang:—May capurihán camíng siyang mang̃ulo sa isáng "ceremonia", na ang cahalagaha'y matatantô na ninyó cahi't hindî co sabihin. Itinatatag ang isáng escuela; ang escuela'y siyang patuunan ng̃ pamamayan, ¡ang escuela'y siyáng aclat na kinatatalaan ng̃ icagagaling ng̃ mg̃a bayan sa panahóng sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela ng̃ isáng bayan at sasabihin namin sa inyó cung anó ang bayang iyan."
"¡Mg̃a taga San Diego! ¡Pasalamatan ninyó ang Dios na sa inyó'y nagbigay ng̃ mg̃a banal na sacerdote, at ang Pamahalaan ng̃ Inang Bayang naglalaganap na di napapagal ng̃ "civilisación" sa masaganang mg̃a pulóng itó, na inaampón ng̃ canyáng maluwalhating balabal! ¡Purihin ninyó ang Dios na nagdalá sa inyó rito nitóng mg̃a mapagpacumbabáng mg̃a sacerdote, na sa inyó'y nang̃ágbibigay liwanag at nagtuturò sa inyó ng̃ wicà ng̃ Dios! ¡Purihin ninyó ang Pamahalaang gumawâ, gumagawâ at gagawâ ng̃ mg̃a pagpapacahirap sa icagagalíng ninyó at sa icagagaling ng̃ inyóng mg̃a anác!"
"At ng̃ayóng benebendita ang unang bató nitóng lubháng macahulugang bahay, camí, Alcalde Mayor nitóng lalawigan, sa pang̃alan ng̃ dakilang Harì, na ing̃atan nawá ng̃ Dios, ng̃ Harì sa mg̃a España, sa pang̃alan ng̃ maluningning na Pamahalaang castílà at sa ilalim ng̃ pagtatangkilik ng̃ canyáng waláng bahid at cailán ma'y mapagdiwang na bandera, binibigyan namin ng̃ dakilang cahulugan ang guinawang itó at sinimulaan namin ang paggawâ ng̃ escuelahang itó."
"Mg̃a taga San Diego, ¡mabuhay ang Harì! ¡Mabuhay ang España! ¡mang̃abuhay ang mg̃a fraile! ¡Mabuhay ang Religión católica!"
—¡Mabuhay! ¡mabuhay!—ang isinagót ng̃ maraming voces,—¡mabuhay ang guinoong Alcalde!
Itó'y nanaog, pagcatapos, ng̃ boong cahinhinang madakilà, casabay ng̃ mg̃a tinig ng̃ músicang nagpasimulâ ng̃ pagtugtóg; naglagáy ng̃ iláng cucharang lechada sa ibabaw ng̃ bató, at catulad din ng̃ madakilang cahínhinang gaya ng̃ siya'y pumanhíc.
Nang̃agpacpacan ang mg̃a nang̃ang̃atungculan sa pamahalaan.
—Iniabót ni Ibarra ang isá pang cucharang pílac sa Cura, na ng̃ macatitig na sumandalî sa canyá'y marahang nanaog. Ng̃ na sa calahatî na ng̃ hagdana'y tuming̃alâ upang tingnan ang nabibiting batóng nacatali sa matitibay na mg̃a lúbid, datapuwa't ang pagting̃ing yao'y sandalìng sandalî lámang at nagpatuloy ng̃ pananaog. Gumawâ rìn siyá ng̃ gaya ng̃ guinawâ ng̃ Alcalde, ng̃uni't ng̃ayo'y lalòng marami ang nang̃agsipacpác: nakisama sa pagpacpác ang mg̃a fraile at si capitang Tiago.
Tila mandin humahanap si Párì Salví ng̃ mapagbigyán ng̃ cuchara; tiningnan niyá si María Clara at anakí'y nag-aalinlang̃an; ng̃uní't nagbago ng̃ panucalà at ang guinawa'y sa escribano niyá ibinigáy. Ito'y sa pagbibigáy loob, lumapít cay María Clara, datapuwa't ito'y tumangguing ng̃uming̃iti. Nagsúnodsunod nanaog ang mg̃a fraile, ang mg̃a empleyado at ang alférez. Hindî nalimutan si capitang Tiago.
Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nanínilaw na taong pababain na ang bató, ng̃ maalaala ng̃ cura ang binatà, na pinagsabihan ng̃ anyóng nagbibirô at taglay ang paímbabáw na sa canyá'y pagpapalagay na catotong tunay:
—¿Hindî pô ba isásaloc ninyó ang inyó namang cuchara, guinoong Ibarra?
—Cung magcagayo'y aking gagagarín si Juan Palomo ¡acó ang nagluluto't acó rin ang cumacain!—ang isinagót nitó ng̃ gayón din anyô ng̃ pananalitâ.
—¡Lacad na cayó!—anang Alcalde sa canyá, saca siyá marahang itinulac;—cung hindî, mag-uutos acong huwag pababaín ang bató at matitirá tayo rito hanggang sa caarawán ng̃ paghuhucóm.
Napilitan si Ibarrang tumalimà dahil sa ganitóng cakilakilabot na bálà. Hinalinhan niya ang maliit na cucharang pílac ng̃ isáng malakíng cucharang bacal, bagay na nagpang̃iti sa iláng mg̃a tao, at mapayapang lumacad. Tinitingnan ng̃ naninilaw na tao ang bang̃ing na sa tabi ng̃ canyáng mg̃a paa.
Pagcatapos na matingnan ng̃ mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa tabi ng̃ canyáng úlo, si Elías at ang lalaking naninilaw, nagsalitâ siyá cay ñor Juan, na ang canyang voces ay nang̃ing̃inig ng̃ cauntî:
—¡Ibigáy pô ninyó sa akin iyang timbâ at ihanap ninyó acó sa itaas ng̃ ibáng cuchara!
Napag-isá ang binatà. Hindî na siya minamasdan ni Elías; ang mg̃a matá nito'y nacapacò sa lalaking naninilaw, na nacadung̃aw sa húcay at sinusundan ang mg̃a kilos ng̃ binatà.
Náririnig ang ing̃ay na guinagawâ ng̃ cuchara sa paghalò ng̃ pinagsamang buhang̃in at apog na nakikisaliw sa hugong ng̃ mahinang pagsasalita ng̃ mg̃a cawaní ng̃ gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang talumpatì.
Caring̃atding̃at ay bumugsô ang isang lagapac; umilandáng ang poleang (calô) nacatalì sa púnò ng̃ cábris, at saca sumunód ang terno na humahampás sa aparatong tulad sa isáng panghataw: nang̃agsigalaw ang mg̃a malalakíng cáhoy, lumipád ang mg̃a gapos at sa isáng kisáp matá'y nálugsong lahát, na casabay ang kakilakilabot na ugong Sumilakbó ang isáng alapaap na alikabók; pinuspos ang alang-alang ng̃ isáng sigaw sa panghihilacbót ng̃ libolibong voces. Tumacas at nang̃agsitacbó halos ang lahát, babahagyâ na ang nang̃agmadalíng lumúsong sa húcay. Si María Clara at si Párì Salví ang nang̃agsipanatili lamang sa caniláng kinálalagyan, sa pagca't hindî silá mang̃acagaláw, nang̃amumulâ at hindî mang̃apagsalitâ.